DIE TUINPOORT, PLEINSTRAAT

Vanaf die Braak loop een van Stellenbosch se drie oudste strate deur die dorp in die rigting van Jonkershoek. Teenoor die Stadsaal, byna verskuild tussen die nuwe sakegeboue is ’n klein sierlike poortjie. Vir baie jare is aangeneem dat dit die toegang tot die ou kerkhof was, maar deur latere navorsings en ’n tekening van Stellenbosch gemaak in die jaar 1710, is bewys dat dit nie die geval kan wees nie. Die hele sentrale blok van Stellenbosch was weliswaar die eerste ou kerkhof met die eerste ou kerk in die middel daarvan en omring deur ’n diep stormsloot, maar die enigste ingang aan die kant van Pleinstraat was die karbrug, ongeveer 45 m bokant die poortjie.

In Desember 1710 het ’n brand, aangeblaas deur ’n suidoos, die dorpie verwoes en die kerk in as gelê. Die kerk is nie herbou nie, maar mettertyd is ’n nuwe kerkhof aangelê en ’n tweede kerk daarin gebou. Vyftig jaar lank het die ou kerkhof in die hartjie van die dorp ongebruik gelê. Die skoonhou daarvan het ’n las geword. In 1782 is uiteindelik toestemming verkry om hierdie waardevolle stuk grond in erwe op te sny en die volgende jaar is dit verkoop.

Volgens dr. Andre Hugo het die eerste eienaar van die erf waarop die netjiese poortjie staan, dit rondom die jaar 1789 in sy tuinmuur laat bou. Dr. Hugo wys daarop dat hierdie poortjie presies dieselfde krulwerk vertoon as wat op die pragtige gewels van die plaashuise Ida’s Vallei (1789) en Vredenburg-Vlottenberg (1789) te sien is. Dat die poortjie nie langer as die toegang tot die ou kerkhof beskou kan word nie, doen egter geen afbreuk aan sy sierlikheid, sy argitektoniese en kultuurhistoriese waarde nie. Die ou huise het verdwyn “maar die poortjie is nog daar as sigbare aanduiding van die sierlike barok-gewels wat teen die einde van die 18de eeu langs Pleinstraat te pronk gestaan het … dit is letterlik die enigste stukkie argitektuur van daardie stylsoort wat nog op die dorp Stellenbosch oorgebly het, met uitsondering slegs van enkele kantgewels in Bo-Dorpstraat, wat egter nie van dieselfde gehalte is nie.” (Hugo, A.M. en Van der Byl, J., Die Kerk van Stellenbosch, p. 42).

(Geproklameer 1953)

Foto: A.F. Trotter • Die Tuinpoort • William Fehr-versameling

Bron: Oberholster, J.J. 1972. Die Historiese Monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Die Kultuurstigting Rembrandt van Rijn, pp. 77-78.