OORSIG: GROOT TREK (1820–1845)

Ons gee nou die vrugbare land van ons geboorte prys, waarin ons ongekende verliese gely en volgehoue teistering deurleef het, en betree ‘n wilde en gevaarlike landstreek; maar ons vertrek met ‘n vaste vertroue op ‘n alsiende, regverdige, en genadige Wese, wat ons sal strewe om te vrees en ootmoedig te gehoorsaam.

Piet Retief-manifes, gepubliseer op 2 Februarie 1837

Reeds in 1825 het die luitenant-goewerneur van die Oosgrens, Andries Stockenström, die Britse sendelinge gewaarsku: “Daar is drie keuses vir die grensboer; ons moet óf weghardloop, óf stilsit en ons kele laat afsny, óf ons moet ons verdedig met  wat ons het.” Teen 1830 was die Oosgrens van die Kaapkolonie ’n kookpot van drie botsende strewes. Enersyds het Brittanje met sy imperialistiese ideale voortdurend die Kaapkolonie se oosgrens verder probeer uitbrei. Dit het tot toenemende konflik met die plaaslike bevolking gelei.

Aan die ander kant van die Groot Visrivier het die Xhosa-monargie hulself toenemend begin verset teen die grondhonger van imperiale Brittanje. Hul krimpende grondgebied het nie net ’n verlies aan lewensruimte en voorvaderlike erfgrond beteken nie, maar ook vir die bestaansboere ernstige ekonomiese implikasies gehad.

Vasgedruk tussen die twee botsende monargieë was die Hollandse grensboere, wat later bekend sou staan as die Voortrekkers. Dit was veral hulle wat onder die oosgrenskonflik en onveilige toestande moes ly. Retief beskryf die onveilige omstandighede onder andere as:

• oproerige en oneerlike gedrag deur rondlopers
• volgehoue verwoesting en ruïnering
• misdaad en plundering.

Slagtersnek het ’n simbool geword van die Britse owerheid se onderdrukking. ’n Plaaswerker ’n klagte oor wanbetaling teen sy werkgewer Freek Bezuidenhout ingedien. Daarvoor sou Freek meer as ’n 100 kilometer te perd moes aflê om sy kant te stel en sy plaas alleen laat te midde van die onveilige grenstoestande. Freek het nie by die hof opgedaag nie. ’n Groep soldate is opdrag gegee om hom in hegtenis te neem. ’n Geveg het uitgebreek.  Bezuidenhout is noodlottig gewond. Die saak het hande uitgeruk en ’n rebellie het uitgebreek.  By Slagtersnek is die burgers oorreed om die wapen neer te lê. Van die leiers het gevlug, is later in hegtenis geneem, verhoor, skuldig bevind en ter dood veroordeel. Die galgtoue was oud en het gebreek met die hangery. Vir die omstanders was dit ’n teken dat hulle nie moes hang nie.  Die owerhede het geweier en die veroordeeldes moes toe wag vir nuwe galgtoue. Die digter Dirk Opperman sê hieroor in sy Joernaal van Jorik: “Hulle sê die die toue was vrot, maar ons sê dis God.”

Kort voor Kersfees 1834 het tussen 12 000 en 15 000 Xhosa-krygers oor die Groot Visrivier-grens gestroom. Met die Sesde Grensoorlog is groot getalle vee weggevoer en ongeveer 7000 grensboere oornag in armoede gedompel. Boonop het die Britse regering die skuld vir die oorlog op die Hollandse grensboere gepak.

Die Voortrekkers se eerste doel was om die Transoranjerivier oor te steek. Hier het die grens van die Kaapkolonie geëindig.

Transoranje of oorkant-die-oranje dra volgens Carl Theunissen drie simboliese betekenisse, naamlik:

• Trans-beweeg: om oor die Oranje ’n nuwe toekoms te begin by ’n plek wat die verwesenliking van eie potensiaal moontlik maak.
• Trans-denke: om weg te beweeg van ’n toestand waar voorskriftelikheid en outokratiese optrede denke en vermoëns beperk.
• Trans-doen: om moeilike situasies deur hoëfunksieprestasies te herskep tot veilige en voorspoedige omstandighede waarbinne eie ideale nagestreef kan word.

As gelowige mense was die kerk vir die Voortrekkers ’n ankerplek. Dit was vir hulle ’n groot skok toe die Kaapse Sinode die Groot Trek veroordeel het. By Morokashoek was een van die eerste stappe van die Voortrekkers om ook ’n kerk te vestig en ’n eerste kerkraad te kies. Hulle het onmiddellik begin om fondse in te samel om ’n leraar te beroep. Toe die leraars van die Kaapkolonie steeds ’n koue skouer bly gee, het Retief vir Erasmus Smit as die eerste predikant van die Voortrekkers bevestig. Die Kaapse kerk het hulle gelos, maar hulle het nie die kerk gelos nie.

Koning Dingaan se kraal by Umgungundlovo

5 November 1837: Piet Retief bereik die eerste keer koning Dingane se stat, Umgungundlovu, om grond vir die Trekkers te vra.

12 November 1837: Op 12 November 1837, op Piet Retief se 57ste verjaarsdag, het Debora Retief haar pa se naam met groen waverf op een van die oorhangende rotse by Kerkenberg geskryf. Boodskappers het die vorige dag (11 November) laat weet dat Retief se onderhandelinge met Dingane suksesvol was en hy grond aan hulle sal gee. Die plek waar die Voortrekkers die Drakensberge af is, staan bekend as Blye Vooruitsig of Retiefspas. Toe die Trekkers die eerste keer die nuwe land sien met die pragtige uitsig op die Drakensberg se Amfiteater, het hulle spontaan “Prys die Heer met blye galme” gesing.

14 November 1837: Die eerste Voortrekkers trek die Drakensberge af. Die eerste dag het 23 waens die onderpunt van die berg bereik. Binne twee weke was daar meer as ’n 1000 waens onder die berg.

Paneel 12 in die Voortrekkermonument beeld die ondertekening van die traktaat uit.

4 Februarie 1838: Piet Retief en Dingane teken die traktaat waarin die Zulu-koning Port Natal met die omliggende land, van die Tugela tot die Umzimvuburivier, en van die see noordwaarts wettig aan die Voortrekkers gee.

6 Februarie 1838: Piet Retief, sy 12-jarige seun en hul hele geselskap word deur Dingane vermoor. Hierdie grumoord het die Voortrekkerleierskap ernstig uitgedun met die moord op 70 gesins- en familiehoofde.

16 en 17 Februarie 1838: Die Groot Moord vind langs die Bloukransrivier en Moordspruit plaas. Ongeveer 41 mans, 56 vroue, 185 kinders en 250 diensbodes word onverwags oorval en wreed vermoor. Dit is tot dusver die enigste keer in Suid-Afrika se geskiedenis waar 185 kinders in een nag vermoor is.

11 April 1838: Die Voortrekkerleier, Piet Uys en sy seun Dirkie, sneuwel by Italeni. Die Voortrekkerkommando vlug en Hendrik Potgieter verlaat Natal.

13–15 Augustus 1838: Aanval op Gatslaer wat later Veglaer genoem is. Sowat 2000 Zulu’s het tydens die slag gesneuwel. In die dankdiens wat die Voortrekkers na die tyd gehou het, is Psalm 28:6–7 as teks geneem.

23 September 1838: Die Voortrekkerleier Gerrit Maritz sterf op die ouderdom van 41 jaar. Sy laaste woorde was “Hoe moeilik dit ook lyk julle sal die opbloei van ons volk seker aanskou in die veelbelowende land.” Met die afsterwe van Maritz, was die Voortrekkers sonder leiers.

22 November 1838: Andries Pretorius arriveer by die laers aan die Klein-Tugela en word verkies as kommandant-generaal. Kort hierna vertrek hy met 464 mans en 64 waens op ’n strafekspedisie teen Dingane.

9 Desember 1838: Die Gelofte word die eerste keer onder leiding van Sarel Cilliers afgelê.

Die Voortrekkerhoofstad, Pietermaritzburg, wat na Piet Retief en Gerrit Maritz vernoem is.

16 Desember 1838: Die Slag van Bloedrivier vind plaas. Meer as 3000 Zulu-krygers sterf en net drie Trekkers is gewond.

21 Desember 1838: Andries Pretorius vind die oorskot van Piet Retief en sy kommando, asook die ongeskonde traktaat in Retief se bladsak waarin Dingane die grond wettig aan die Voortrekkers gegee het.

1841: Getrou aan die Gelofte het hulle fondse ingesamel vir die bou van die Geloftekerk. Die kerkie word in 1841 ingewy.

1845: Die meeste Trekkers verlaat Port Natal na die Britse besetting en gaan vestig hulle in die destydse Transvaal en Vrystaat.

1839: Die Trekkers vestig die hoofstad, Pietermaritzburg, wat na die twee trekleiers Pieter Retief en Gert Maritz vernoem is.

Afrika se wind en weer kon deur die eeue letterlik en figuurlik nie die Trekkerspore wegwaai nie. Die ou waspore het saam met erosie verdiep en verewig, maar die geslag se daad en prestasies het ’n blywende spoor op die kontinent gelaat. Tydens die Eeufeesvieringe van die Groot Trek in 1938 het Jan Smuts opgemerk dat die Voortrekkers se “daad” groter was as “die plan”. Hulle was slegs van plan om iewers ’n plek te hê waar hulle veilig, vry en voorspoedig kon leef, maar met hul dade het hulle die plan uitpresteer.

Die prestasie van die Groot Trek word die beste weerspieël in die lewe van die trekkerseun, Paul Kruger. Toe Paul Kruger as ’n 11-jarige seun saam met sy pa oor die Oranjerivier getrek het, was daar niks in die binneland van Suid-Afrika nie. Geen dorp, pad, spoorweg, stad, republiek of winkel nie. Toe Paul Kruger in 1904 op die ouderdom van 79 sterf, het die Trekkers en hul nageslag in minder as 50 jaar die volgende gevestig:

1. Die grense van moderne Suid-Afrika is getrek.
2. Dit was nie die Voortrekkers wat die gebiede van inheemse volke geannekseer het nie. Hulle het hulle gevestig in die gebiede wat deur die Mfecane leeggelaat is. Dit was maar Brittanje wat Griekwaland-Wes, Botswana, Lesotho, die Ciskei en die Transkei, en Zoeloeland geannekseer het.
3. Die konsep van vryheid van tirannie van swart volke se konings en vryheid van Britse oorheersing, is vir die hele Afrika gevestig.
4. Die Voortrekkers wat gebuk gegaan het onder onreg en despotisme het nie net die grondbeginsels vir Christelike demokrasie by Thaba Nchu vasgelê nie, maar twee Republieke as regstate gevestig met grondwette, landswette, onderwyswette en mynwette waarvan baie regsbeginsels tot vandag toe geldig is. So het die Groot Trek as ’n rebellie vir vryheid tot die vestiging van demokrasie in Suider-Afrika gelei.
5. Die verwoestende binnelandse oorloë tussen Zoeloes, Swazi’s, Sotho’s, Ndebele, Tswana en Griekwas is beëindig.
6. Voortrekkers wat gewoond was aan staanplekke en laers, het in 50 jaar dorpe en stede gevestig waar almal, wit en swart, ’n verdienste kon bekom. Dorpe soos Kroonstad, Betlehem, Lydenburg, Rustenburg, Potchefstroom en stede soos Johannesburg, Pretoria en Bloemfontein is gevestig. Die infrastruktuur wat in die kort tydperk van vyf dekades geskep is, was meer as wat die Kaapkolonie in 20 dekades geskep het.
7. Beter landboumetodes het werk geskep wat beter lewensmoontlikhede vir die inheemse bevolking daargestel het.
8. Die Voortrekkers het ook die grondslag vir natuurbewaring geskep waarvan die Kruger-wildtuin groter is as die staat Israel.
9. Die Trekkers het met die Trap-der-jeugd in die wakis getrek en binne een geslag topskole en tersiêre kolleges gevestig. Skole, opvoeding en onderwys is die binneland ingedra.
10. Die ontdekking van goud in die Zuid-Afrikaansche Republiek en die ontstaan van handelstede soos Johannesburg en Pretoria, het ’n nuwe dimensie aan ekonomiese ontwikkeling en vooruitgang in Suid-Afrika geskep.
11. Die moontlikheid van uiteindelike verengelsing van die hele bevolking soos dit in die Kaapkolonie besig was om te gebeur, is geneutraliseer en ’n Afrikaanse taal- en identiteitsbewustheid is geskep. Die identiteitsbewustheid het ’n nuwe energie en ondernemingsgees vrygestel. Hierdie ontwikkeling sou die geleidelike wegkalwing en verdwyning van Britse imperialisme en kolonialisme tot gevolg hê.
12. Die Voortrekkers het sonder die ondersteuning van die Kaapse Kerk getrek, met slegs die Bybel in die wakis, maar die Christelike geloof is wyd versprei. Kerke is gebou en teologiese fakulteite is gevestig. Sendingstasies het op plekke tot stand gekom waar dit vroeër nie moontlik was nie.
13. Daar was geen pad nie, maar in 50 jaar het hulle waspore ontwikkel tot ’n spoorlyn van Kaapstad tot Pretoria en van Pretoria tot Mosambiek.
14. Hulle het sonder ondersteuning en goedkeuring van Brittanje getrek en binne 14 jaar internasionale erkenning van verskeie Europese moondhede gekry.
15. Die Voortrekkers was na die Oosgrensoorloë en ontberings verarm, maar het onder leiding van Gerrit Maritz maatskaplike sorg ontwikkel vir weduwees en wese. Dit het die grondslag gelê vir die latere oplossing van Afrikanerarmoede.
16. Die gemeenskap van immigrante wat deur die Britse regering as bywoners hanteer is, het hul staanplek en spore in Suid-Afrika bevestig deur die skep van eie simbole deur middel van vlae, liedere en monumente.
17. Verarmde Oosgrensboere wat met min roerende bates getrek het, het in vyf dekades vaste bates van miljarde pond ontwikkel.
18. Onderlinge trektwiste het tot gerapporteerde debatte in die Volksraad ontwikkel.
19. Huisgodsdiens onder tentdoeke het tot sierlike kerke ontwikkel.
20. Trekbeeste het tot internasionaal erkende stoeterye ontwikkel.

Die Voortrekkers se grootse nalatenskap was dat hulle in een leeftyd sonder politieke, ekonomiese of kerklike bystand uit die verskroeide aarde van die verwoestende Mfecane twee republieke uit niks uit opgebou het. Deur harde werk, vindingrykheid, duursame planne, toewyding en opoffering het hulle hoëfunksieprestasies gelewer wat vandag nog vrugte dra en steeds nuwe betekenis skep. Hul dade en prestasies was die inspirasie vir hul kleinkinders en agterkleinkinders om na die Anglo-Boereoorlog se wrede nalatenskap en die leegheid van ’n verskroeide aarde op te staan en nuut te begin. Die Voortrekkers se dryfkrag vir vryheid het geslagte Afrikaners geïnspireer om met denke en dade na nuwe horisonne te beur. NP van Wyk Louw verwoord dit treffend: