VOLKSARGITEKTUUR 17: HOE HET DIE VOORTREKKERS ’N WIGVORMIGE HARTBEESHUIS GEBOU? DEEL VI: DIE GAFFELSUILKONSTRUKSIE
Waar die vurkondersteunde-nokpaalkonstruksie meer kenmerkend van die ooswaartse trek was, het die veeboere wat noord beweeg het volgens Walton, van die gaffelsuilondersteunde-nokpaalkonstruksie gebruik gemaak [1] (Fig. 1). Aangesien die bekende aantal voorbeelde uiters beperk is, en omdat geen bestaande voorbeelde gedurende veldwerk opgespoor kon word nie, kan die werklike omvang van die verspreiding van dié tipe dakraamkonstruksie nie met sekerheid bepaal word nie.
Figuur 1. Die gaffelsuilondersteunde-nokpaalkonstruksie.
(Tekening: H. Raath)
Die kunstenaar C Bell (1813-1882) het in ’n skildery getiteld Trekboere trek saam vir nagmaal in Colesberg (1834) ’n wigvormige dakhuis met ’n gaffelsuilondersteunde-nokpaalkonstruksie afgebeeld. [2] Twee stewige regop pale wat bo gevurk of uitgehol is, is in die middel van die sluitgewels waarvan die voorste gaffelsuil soms, soos in die betrokke geval na buite geplaas is, ingeplant. [3] Die nokpaal het in die vurke of holtes van die gaffelsuile gerus. Die boonste punte van die kapsparre het teen die nokpaal waar dit soos met die vurkondersteunde-nokpaalkonstruksie met die pen-en-gat metode of met spykers vasgeslaan is, gerus. Walton beweer dat die kapsparre paarsgewys met ’n hanebalk verbind kon gewees het, maar dat dit nie algemeen voorgekom het nie. [4] Dwarslatte is, soos by alle ander dakhuise, op die kapsparre aangebring waarop die dekmateriaal vasgewerk is.
Omdat die gaffelsuil in die middel van die gewel geplaas is, moes die deur na links of regs van die gaffelsuil verskuif word, waar gewoonlik nie genoeg ruimte bestaan het nie. Om die probleem te bowe te kom, is die voorste gaffelsuil in dié geval na buite geplaas, wat toegang tot die woning aansienlik vergemaklik het. Daar is dus nie ’n deur nie en die voorgewel is eenvoudig oopgelaat.
Die Khoikhoi het in die 19de eeu “halwe” wigvormige dakhuise opgerig [5] wat hulle van die blankes oorgeneem het (Fig. 2). Die struktuur het uit ’n gaffelsuilondersteunde-nokpaalkonstruksie waarvan die kapsparre aan die een lang sy weggelaat is, bestaan.
Figuur 2. ’n Halwe dakhuis, waarvan die nokpaal deur ’n gaffelsuil ondersteun is. Volgens Baines is die tipe struktuur meestal deur die Khoikhoi gebruik. (Thomas Baines, Hartebeesthut, houtsnee, s.a., middel 19de eeu).
(Uit: W.B. Lord & T. Baines, Shifts and expedients of camp life, travel and exploration (London, 1876. Facsimile reprint by Africana Book Society, Johannesburg, 1975), p. 222.)
Die kunstenaar H Egersdörfer (1853-1915) het die samekoms van boere en hulle gesinne vir die nagmaal op ’n plattelandse dorp geskilder [6] en onder meer ’n seiltent met ’n identiese gaffelsuilondersteunde-nokpaalkonstruksie, as Bell uitgebeeld (Fig. 3). In dié geval was kapsparre en dwarslatte oorbodig en is ’n reghoekige seil eenvoudig oor die nokpaal getrek. Soos die tent met ’n vurkondersteunde-nokpaalkonstruksie was dit nie ’n voorafvervaardigde tent nie, maar is as gevolg van die eenvoud daarvan direk op die terrein uit ’n paar pale en ’n reghoekige stuk seil saamgestel.
Figuur 3. Die raamwerk van die tent bestaan uit ’n nokpaal wat deur gaffelsuile ondersteun word, en waarvan die voorste een buite die tent geplaas is om toegang te vergemaklik. (H. Egersdörfer, Samekoms vir die nagmaal op ’n plattelandse dorp, skildery.
(Uit: Anoniem, Suid-Afrikaanse erfenis: hoe ons voorvaders geleef, gewerk en gespeel het. Van Van Riebeeck tot die XIXde eeu III: hul gebruike, vermaaklikhede en sport (Kaapstad, 1962), p. 7.)
Voetnotas:
[1] J. Walton, Homes of the Trekboers: the vernacular architecture of South Africa, Lantern 11(1), July-September 1961, pp. 18-19.
[2] C. Venter, Groot Trek (Kaapstad, 1985), p. 10.
[3] J. Walton, Homes of the Trekboers: the vernacular architecture of South Africa, Lantern 11(1), July-September 1961, p. 19.
[4] Skriftelike mededeling: J. Walton, 4 Mountain Road, Claremont, Cape Town, 1995-06-02.
[5] W.B. Lord & T. Baines, Shifts and expedients of camp life, travel and exploration (London, 1876. Facsimile reprint by Africana Book Society, Johannesburg, 1975), p. 248.
[6] Anoniem, Suid-Afrikaanse erfenis: hoe ons voorvaders geleef, gewerk en gespeel het. Van Van Riebeeck tot die XIXde eeu III: hul gebruike, vermaaklikhede en sport (Kaapstad, 1962), p. 7.
