VOLKSARGITEKTUUR 21: HOE HET DIE VOORTREKKERS ’N KOOKHUIS GEBOU?

Daar is nooit binne ’n dakhuis vuurgemaak nie, aangesien die gras- of rietbedekking en die raamwerk maklik aan die brand kon raak. By die hartbeeshuis was daar óf ’n losstaande keëlvormige dakhut (Fig. 1) óf ’n keëlvormige dakhut op lae mure, dus ’n rondawel (Fig. 2), met ’n deursnit van 3,1 tot 3,7 meter (10 tot 12 voet) waarin daar ’n vuur op die grond vir kookdoeleindes gemaak is. [1]

Figuur 1. Links, agter die huis, is ’n kapstylhuis met ’n deur in die sykant. Regs voor is ’n keëlvormige kookhut met twee ingange. Naby die huidige Somerset-Oos. (R. Gordon, Die plaas van Willem Prinsloo by die Bosberg (detail), skildery, laat 18de eeue.
(Uit: P.E. Raper & M. Boucher (Eds.), Robert Jacob Gordon: Cape travels, 1777 to 1786 I (Houghton, 1988), p. 109.)

Figuur 2. ’n Saaldakvormige kapstylhuis, kookhuis en kapstylwaenhuis. (Eksperimentele rekonstruksie in die Voortrekkeraanvangsnedersetting van die Schoemansdal Museum, Louis Trichardt, Noord-Transvaal, 1989.
(Foto: H. Raath)

Met die oprigting van ’n keëlvormige kookhuis is ’n sirkel uitgemeet en ’n slootjie gegrawe. Sparre is op eweredige afstande in die slootjie met die punte bymekaar in die middel bo, geplaas. [2] Dwarslatte is aangebring. Vir ’n deuropening is ’n ruimte tussen twee kapsparre oopgelaat. As gevolg van die keëlvorm van die hut het die opening nouer na bo geloop. Die opening is nie met ’n deur afgesluit nie. [3] Die dakraamwerk is tot ’n klein entjie van bo af gedek, sodat daar opening was vir die rook om deur te ontsnap.

By die oprigting van die rondawel as kookhuis is pale met ’n deursnit van 12,7 tot 15,2 sentimeter (4 tot 5 voet) in ’n sirkel ingeplant en op ’n hoogte van ongeveer 1,2 meter (4 voet) gelyk afgesaag. Die twee pale wat die reguitste was, is so ver van mekaar af ingeplant as wat die deur wyd moes wees. [4] Laasgenoemde is op deurhoogte afgesaag en het gevolglik bo die lae mure uitgestaan. Aangesien die mure slegs 1,2 meter (4 voet) hoog was, was die gebruik van bintbalke onmoontlik en moes die pale stewig en diep genoeg ingeplant word sodat die uitwaartse druk van die dak nie die muur kon omstoot nie. [5]

Die kapsparre wat almal ewe lank was, is bo-op die muurpale geplaas. [6] Om te verhoed dat die kapsparre afgly, is ’n vertikale gat deur elke kapspar in die muurpaal geboor, waarin ’n houtpen geslaan is. [7] Die kapsparre so bopunte is nie bymekaar in ’n punt vasgemaak nie, maar is aan ’n hoepel (gemaak van ’n nie te dik buigbare lat) met ’n deursnit van 0,3 meter (1 voet), vasgemaak. Die opening het as ’n skoorsteen gedien. Soos by die hartbeeshuis is dwarslatte teen die muurpale en daksparre vasgemaak en op dieselfde wyse gedek. [8]

Die kookhuis het ’n bo-en-onderdeur gehad wat met rieme in plaas van skarniere voorgehang is. [9]

Daar is in die middel van die vloer ’n vuur gemaak. Potte met pote het direk op die grond gestaan, terwyl ’n ketel op ’n selfgemaakte drievoet wat van ’n naafband gemaak is, geplaas is. [10]

Voetnotas:

[1] C.C.E. Aucamp, Vanslewe: fragmente uit die dagboek van …, in H. Aucamp (red.), Op die Stormberge, ’n vertolking van ’n streek (Kaapstad, 1971), p. 103; J. Backhouse, A narrative of a visit to the Mauritius and South Africa (London, 1844), p. 420; B.T. Spoelstra, Ons volkslewe. Kultuur-historiese leesboek (Pretoria, 1924), p. 70.

[2] Mondelinge mededeling (aan mev. H. Naudé): C. van Wyk, Vermaaklikheid, distrik Riversdal, 1982-05-25.

[3] P.E. Raper & M. Boucher (Eds.), Robert Jacob Gordon: Cape travels, 1777 to 1786 I (Houghton, 1988), p. 109; Mondelinge mededeling (aan mev. H. Naudé): C. van Wyk, Vermaaklikheid, distrik Riversdal, 1982-05-25.

[4] B.T., Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 70; Mondelinge mededeling: J.J. Viljoen, Diepkloof Plaasmuseum, Heidelberg, Transvaal, 1990-08-16.

[5] Persoonlike waarneming tydens die eksperimentele rekonstruksie van ‘n rondawel as kookhuis in die Voortrekkeraanvangsnedersetting van die Schoemansdal Museum, 1989.

[6] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 70.

[7] Mondelinge mededeling: J.J. Viljoen, Diepkloof Plaasmuseum, Heidelberg, Transvaal, 1990-08-16.

[8] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 70.

[9] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 70.

[10] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 70.