Soos met die begrip hartbeeshuis, bestaan daar ook heelwat verwarring oor die oorsprong van die term hartbeeshuis. Dit kan gedeeltelik daaraan toegeskryf word dat taalkundiges die probleem slegs uit hulle eie dissipline benader het sonder om eerstens te bepaal wat ’n hartbeeshuis werklik is. Omdat dit nie duidelik was waarom die hartbeeshuis so genoem is nie, is gevolglik na ’n verborge etimologie van die beskrywende element van die benaming gesoek. [1]

Die taalkundiges Elffers, Van Rijn en Pettman het aanvanklik die opvatting gepopulariseer dat hartbees(huis) eintlik ’n vervorming van hardbies(huis) is, omdat die hartbeeshuis volgens hulle hoofsaaklik met harde biezen bedek sou gewees het. [2] Hoewel die skrywers nie die benaming hartbeeshuis met die aard van die woningtipe in verband gebring het nie, het die teorie dat hartbeeshuis van harde biesies afgelei is, groot aanhang geniet.

Nienaber het in Planert se Handbuch der Nama-sprache gevind dat biesiemat as harub aangegee word. Dit is afgelei van die Nama-woord haru-omi of haru-oms wat letterlik matjieshut beteken. Volgens Nienaber is hartbeeshut ’n haru(b)-bies-hut. Dit is ’n hibridiese samestelling van harub en bies, wat die koloniste as ’n wisselvorm van hulle eie bees sou beskou het. Haru(b)-bieshut sou dan verder ontwikkel het tot harre-bies-hut en harre-bees-hut wat volksetimologies tot hartebeeshut en later tot hartbeeshut of -huis(ie) veredel is. [3]

Nienaber se teorie is gegrond op ’n reeks veronderstellings wat elkeen op die voorafgaande een volg, sonder enige wetenskaplike bewyse daarvoor. Daar kon geen aanduiding in tydgenootlike getuienis gevind word wat daarop dui dat die hibridiese woord haroe-biesies ooit aan die Kaap bestaan het nie.

Hard(beeshuis) kom nie in tydgenootlike getuienis voor nie terwyl hart(e)bees(t) in verskeie 18de- en 19de-eeuse tekste verskyn. Die vroegste bekende verwysing na ’n hartbeeshuis as sodanig is “in ’t hart beest huisje….” (1727). [4] In die resolusies van die politieke raad van 3 September 1754 word verwys na “…een Hut of sogen: Harte beeste huijsje….” [5] Van Oordt het uit ’n Kaapse veldwagtersbrief deur J. van Renen (1769) aangehaal: “in een Harte Beest Huijsje so onder de Buyte luij genaemt”. [6] Die Voortrekkerleier Louis Tregardt berig op 13 Maart 1837 in sy dagboek: “Heb Carolus gegaan om houijd te kappen voor de hartbees huisen die wij gewoonlijk maak bij die gelegentheid.” [7]

Volgens tydgenootlike getuienis is die oorsprong van die term dus in die vorm van die hartbees (Fig. 1) geleë: Cachet verwys na ’n hartbeeshuis beide as “hartbeesthuis” en “hartbeestbul”. [8] Backhouse skryf: “The Hartebeest houses, are so called from an imaginary similarity in their figure, to the outline of the species of buffalo, called in South Africa, the Hartebeest.” [9] Baines beweer: “It … derives its name from its resemblance to the sloping back of the animal.” [10]

Figuur 1. Afbeeldings van die rooihartbees (Alcelaphus buselaphus)
Uit: Tydskrif vir Geesteswetenskappe 29(3), September 1989, p. 183.

Oor die ooreenkoms in vorm kan daar slegs gespekuleer word. Dat die volksmens ooreenkomste tussen natuurlike vorms en die stoflike kultuur waargeneem het, is duidelik uit beskrywende terme soos bobbejaanboud (vorm van die kolf van ’n Voortrekkerpangeweer) (11), kakebeenwa (na aanleiding van die geboë bo-leerbome) en werwel (die vorm van ’n sekere tipe sluitmeganisme van ’n deur of luik) na aanleiding van ’n rugwerwel.

Voetnotas:

[1] J. du P. Scholtz, Afrikaans-Hollands in die agtiende eeu (Kaapstad, 1972), p. 124.

[2] J. du P. Scholtz, Afrikaans-Hollands in die agtiende eeu (Kaapstad, 1972), p. 124.

[3] G.S. Nienaber, Twee Afrikaanse woorde (Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 12(2), Oktober 1952), p. 25; Kyk ook G.S. Nienaber, Sonde met hartbees in hartbeeshuis (Tydskrif vir Geesteswetenskappe 29(3), September 1989), pp. 181, 185 & 187-190.

[4] J. du P. Scholtz, Afrikaans-Hollands in die agtiende eeu (Kaapstad, 1972), p. 124.

[5] Kaapse Argiefbewaarplek, Kaapstad: C. 132, Resolusies van die Politieke Raad.

[6] L.C. van Oordt, Die Kaapse taalargief III (Kaapstad, 1948), p. 32. Kursivering deur die outeur van hierdie studie.

[7] L. Trigardt, Die dagboek van ... (red. T.H. Le Roux) (Pretoria, 1982), p. 19. Kursivering deur die skrywer van hierdie artikel.

[8] F.L. Cachet, De worstelstrijd der Transvalers, aan het volk van Nederland verhaald (Amsterdam, 1883), p. 422.

[9] J. Backhouse, A narrative of a visit to the Mauritius and South Africa (London, 1844), p. 357.

[10] W.B. Lord & T. Baines, Shifts and expedients of camp life, travel and exploration (Reduced facsimile reprint of the 1876 edition by Africana Book Society, Johannesburg, 1975), p. 248.

[11] G.S. Preller (red.), Voortrekkermense I (Kaapstad & Bloemfontein, 1918), p. 253.