KAAPSE REBELLEGRAFTE – ANGLO-BOEREOORLOG (KHEIS)
Die rebelle se grafte lê in die duine, noordwes vanwaar die geveg plaasgevind het. Niemand het weer moeite gedoen om die grafte of die begraafplaas in stand te hou nie en na 122 jaar het die grafte en die geskiedenis amper verlore geraak.
Toe die grafte op 13 Oktober 2019 opgespoor is, was alles toegegroei en was net ’n paar klippe, wat bo die sand uitgesteek het, al aanduiding dat daar moontlik grafte kan wees.

ABO-grafte van rebelle wat onder kommandant CD Judelewitz geveg het. Die grafte is op die plaas Rooisand in die Groblershoop-distrik.
Hierdie “begraafplaas” naby Keisdrif is dié van Kaapse rebelle wat op 28 Mei 1900 deur ’n Britse mag onder aanvoering van kolonel Adye uit die eiland by die drif gedryf is en daar gesterf het.
Die geveg op 28 Mei 1900 word soos volg beskryf in: The Anglo-Boer War: a chronology. Pieter G. Cloete. 2000. JP van der Walt.
Aksie by Kheisdrif
Kolonel J. Adye se kommando, wat uit ongeveer 350 man met vier veldkanonne bestaan, verras Chaim David Judelewitz se kommando wat hoofsaaklik uit Prieska-rebelle bestaan by Kheisdrif. Die ongeveer 400 rebelle het ’n laer gevorm op die noordelike oewer van die rivier sowel as op ’n beboste eiland. Die meeste rebelle ontsnap toe die Britse artillerie op hul eie troepe vuur, wat hul pogings om die vyand se aftog af te sny, belemmer. Die 24-jarige Judelewitz sneuwel in die slag. Die Britte staan nege man aan die dood af en 18 mans is gewond, hulle neem die laer met vroue en kinders in, neem baie rebelle gevange en duisende stuks vee.
Die oorlog in Suid-Afrika
Die rebellelaer by Kheis was presies regoor die drif aan die noordelike oewer van die Oranjerivier geleë, wat hier vierhonderd jaarts wyd was. Die oewers was met hoë bome bedek; in die middel van die stroom het ’n groot, dig beboste eiland gelê, wat oorgesteek moes word om van die een oewer na die ander te kom. Om hierdie drif te forseer in die aangesig van ’n vyand wat die ander oewer en moontlik die eiland beheer het, sou vir Adye se klein mag amper onmoontlik gewees het. Gelukkig is vasgestel dat daar ’n ander drif ses myl verder op by Tsebe was, wat nie sterk bewaak is nie. Adye het dus besluit om ’n deurkoms by die Tsebe-drif met sy gemonteerde troepe af te dwing, terwyl sy artillerie die laer van die oorkantse oewer by Kheis bombardeer.
Op die oggend van die 28ste het hy van Stockdale af opgeruk, verskuil deur die bome langs die rivierbank. Die 44ste battery het ’n posisie ingeneem aan die linkeroewer, regoor die rebellelaer, onder begeleiding van die Warwickshire Yeomanry, wat by die mag aangesluit het ná ’n vinnige opmars van Kenhardt, net toe die kanonne gereed gemaak is vir aksie.
Die sterftes onder die Britte word bekend gemaak, maar oor die Kaapse rebelle word net melding gemaak van die rebelleleier Chaim David Judelewitz; daar is genoeg bewyse dat daar nog rebelle in die geveg gesterf het, maar hulle name is nie aan ons bekend nie.
Die “Russiese rebel”: Chaim David Judelewitz
Die hoofrabbi van Suid-Afrika, Professor LI Rabinowitz, het in die laat 1940’s vir CD Judelewitz “ontdek”. Judelewitz is in 1876 in ’n prominente Joodse familie in Rusland gebore en het in 1897 in die Transvaal aangekom. Voordat hy na Suid-Afrika gekom het, het hy twee jaar in die Verenigde State deurgebring, blykbaar omdat hy daarheen gevlug het ná sy betrokkenheid by die groeiende anti-tsaristiese beweging.
Judelewitz het vinnig in sy nuwe tuisland aangepas, Engels en Afrikaans geleer en homself gevestig as ’n suksesvolle boer en entrepreneur. Hy het ook ’n vaardige ruiter geword en het, nadat hy by die Wolmaranstadse skietvereniging aangesluit het, ’n reputasie opgebou as ’n uitmuntende skut. Beide hierdie talente sou hom goed te pas kom in die komende konfrontasie met die Britse Ryk.
Toe oorlog in Oktober 1899 uitbreek, het Judelewitz by generaal PA Cronjé se kommando aangesluit, onder die naam Hermann. Nadat hy aan die vroeë beleg van Mafeking deelgeneem het, het hy saam met Cronjé na die Kimberley-front geskuif en waarskynlik aan die daaropvolgende gevegte by die Modderrivier en Magersfontein deelgeneem. Volgens alle beskikbare bronne was hy ’n dapper vegter, miskien roekeloos. Tevergeefs sou sy kamerade hom smeek om weg te kruip terwyl hy onder skoot was. Sy bekendste heldedaad gedurende hierdie tyd was om alleen ’n groep van die Scots Guards, wat ’n waterwa begelei het, vas te trek en hulle as gevangenes terug te lei na die Boere se linies. Gedurende hierdie tyd is hy bevorder tot die rang van veldkornet.
Ná die ontsetting van Kimberley het Cronjé noordweswaarts teruggetrek, net om by Paardeberg aan die oewers van die Modderrivier vasgekeer te word. Judelewitz se oorlogservaring, soos dié van 4 000 ander vasgekeerde burgers, sou daar geëindig het as hy nie sy moedverlore generaal kon oorreed het om hom toe te laat om deur die verskerpende Britse kordonne te breek nie. Op die nag van 26 Februarie, die vooraand van Cronjé se Majuba-dag-oorgawe, het hy deur die Britse linies geglip en na Griekwaland-Wes ontsnap. Daar, hoewel die verslae oor sy bewegings wissel, het hy hom na Prieska begeef, waar ’n rebellie deur Kaapse Afrikaners aan die gang was.
Die min bekende Prieska-rebellie het tot vroeg in April geduur en het ’n tyd lank soos ’n veldbrand deur die noordwestelike Kaap versprei. Uiteindelik is ’n groot Britse mag onder toesig van Lord Kitchener na die gebied gestuur, en die meeste Boere en hul Kaapse simpatiseerders het na die Transvaal teruggetrek. Judelewitz was nie onder hulle nie. Hy het ’n prominente rol in die rebellie gespeel en is in die proses bevorder tot kommandant. Hy het nou die leierskap oorgeneem van ’n klein, vasberade groep hardkoppiges wat gekies het om voort te veg, ten spyte van die oorweldigende kanse en teen die aanbeveling van die Boereleierskap. Die groep, ongeveer 300 sterk, uitgesonderd enkele vroue en kinders, was bekend as die “Judelewitz-groep” en sy leier as die “Russiese rebel”. Hul basis was by Kheis, ’n klein stroompie aan die noordelike oewer van die Oranjerivier. Van daar af het die rebelle begin om voorrade van omliggende plase op te eis en Britse buiteposte vir wapens en ammunisie aan te val.
Die Britte was bekommerd oor hierdie nuwe ontwikkeling. Die aktiwiteite van die afvallige kommando het nie net die veiligheid van die spoorlyn na Mafeking bedreig nie, maar ook die potensiaal gehad om die vlamme van rebellie in die noordwestelike Kaap weer aan te wakker. Op 19 Mei het Sir Charles Warren dus aan Kolonel Adye opdrag gegee om Judelewitz van die noordelike oewer van die Oranjerivier te verdryf. Drie dae later het Adye met ’n geselskap van die Gloucestershire-gemonteerde infanterie, ’n afdeling van Nesbitt se perde, en vier kanonne van die 44ste Battery RFA vertrek. Onderweg het afdelings van die Lancashire Imperial Yeomanry en Warwickshire Imperial Yeomanry by hom aangesluit.
Die rebellelaer is op 28 Mei in volle mag aangeval. Judelewitz en sy manne, wat onkant betrap is, het die laer vinnig laat vaar en na lae, bosagtige heuwels verder noord teruggetrek. Daar het hulle hardnekkig weerstand gebied totdat die Lancashire Yeomanry daarin geslaag het om hul linker agterkant in te neem en hulle in wanorde gedwing het om terug te trek. Judelewitz was onder diegene wat in die laaste stand gesneuwel het. Hy is in die Prieska-begraafplaas begrawe, waarskynlik in ’n massagraf.
Vandag
Daar is genoeg inligting dat daar ook ander rebelle gedurende die geveg gesterf het, maar net die naam van hul leier, kommandant Chaim David Judelewitz is aan ons bekend.

Grafte in die veld naby Kheisdrif van die ander rebelle, wie se name nie aan ons bekend is nie, wat saam met kommandant Chaim David Judelewitz op 28 Mei 1900 gesneuwel het.
Ons dank aan mnr. Koppe Jordaan wat met inligting van Oom Daantjie van Rensburg kon help om hierdie grafte weer op te spoor. Oom Daantjie was ’n oudinwoner van hierdie streek.
Ons wil graag ’n gedenksteen by die rebelle wat saam met Judelwitz gesneuwel het, oprig sodat die geskiedenis bewaar sal word vir die nageslag en hulle herinner sal word van die offers wat hierdie vegters gebring het vir hul volk se vryheid.
Daar moet kennis geneem word dat hierdie Kaapse rebelle deur die Britte as verraaiers beskou was en indien hulle gevang sou word, sou hulle deur ’n krygsraad verhoor word en kon die doodstraf aan hulle opgelê word wat die volgende oggend met sonop deur ’n vuurpeloton voltrek sou word. Daarom kan ons aanvaar dat daar nie baie tyd aan ’n begrafnis afgestaan is nie. Hulle moes voort, voor die vyand weer toeslaan.
Die risiko om as Britse onderdaan aan Boerekant te veg, was groot. Die Britte was genadeloos teenoor hoogverraad en uiteindelik is meer as 1 000 Kaapse rebelle tronkstraf opgelê, 360 is verban en 379 is ter dood veroordeel (waarvan 44 tereggestel is). Meer as 10 500 Kaapse rebelle het hul stemreg vir vyf jaar verloor.