VOLKSARGITEKTUUR 7: HOE HET DIE VOORTREKKERS ’N BOOTVORMIGE HARTBEESHUIS GEBOU? DEEL IV: DEURE

Twee soorte buitedeure het by die hartbeeshuis voorgekom, naamlik die raamtipe wat met riete, gras of ’n huid bedek was, en geklampte plankdeure. Albei soorte kon uit ’n vollengte of ’n bo-en-onderdeur bestaan het. Volgens Spoelstra het dit in Transvaal altyd uit ’n bo-en-onderdeur bestaan. [1] Uit Africana-prente is dit duidelik dat vollengte buitedeure algemeen in Suid-Afrika voorgekom het. [2]

Die raamtipe deur of “hek” soos deur Tregardt genoem, het uit ’n bedekte paalraamwerk bestaan. [3] Die amateurkunstenaar Robert H Dingley het van 1813 tot 1817 aan die Kaapse oosgrens in die Cape Regiment diens gedoen waar hy ook die lewenswyse van die koloniste uitgebeeld het. Só ’n raamwerk is in Dingley se skets getiteld ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery afgebeeld. [4] Dit is ’n volle deur wat uit twee vertikale en vyf horisontale pale bestaan het (Fig 1).

Figuur 1. ’n Hektipe deur. ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery (detail). Skildery deur Robert Henry Dingley, January 1819.
(Uit: K. Schoeman, life at the Cape, in Van De Geijn-Verhoeven et al., Domestic interiors at the Cape and in Batavia, 1602-1795. (T.M. Eliëns Ed.) Cape Town, 2002), p. 126.)

Die raamwerk van die deur was dikwels met riete bedek. [5] Carl Behrens, ’n Duitser wat ’n dagboek aangehou het oor sy wedervaringe in Natal, het op 26 Junie 1840, onder meer die volgende inligting in verband met die deur van die hut waarin hy en twee van sy maats gewoon het, verstrek: “Die deure self was verder niks as houtrame nie, waaraan dik riete vasgebind was. … Dit laat genoeg daglig deur om te kan lees en skryf, en om te kan waarneem wat daar buite omgaan.” [6] ’n Soortgelyke deur het by ’n hartbeeshuisie in Brits Oos-Afrika voorgekom. Die gebruiklike riete is deur smal plankies of moontlik bamboes vervang; maar is so gespasieer dat lug en lig deurgelaat word. In hierdie geval word die struktuur deur middel van ’n diagonale verspanning verstewig (Fig. 2). [7]

Figuur 2. Die konstruksie van ’n deur van ’n hartbeeshuisie in Brits Oos-Afrika.
(Uit: B. Maie, Voortrekkerslewe in donker Afrika (Kaapstad, 1928), teenoor p. 134.)

Volgens J.H. Stander van Allisonia, distrik Standerton, het die deure van die hartbeeshuis wat Stander en sy gesin in die distrik Marico in die Wes-Transvaal bewoon het, uit riet en klei bestaan. [8] Die rietdeur was dus gepleister om wind en koue uit te hou. Volgens Spoelstra het deure wat soos die res van die huis met gras gedek was, ook in Transvaal voorgekom.

… want planke was skaars. Die eerste planke wat ’n mens kon kry, was van geelhout gesaag; en hiervoor was alleen ’n houtsaery in die ‘Mongoolse Bos,’ aan die kant van Natal. Mense wat ver na die weste van Transvaal gewoon het, het nie kon dink aan die haal van planke nie, en moes maar ’n grasdakdeur maak. [9]

F.T. Schonken het opgemerk dat die raamwerk van die deure van die hartbeeshuise van die Trekboere met oshuide oorgetrek was, [10] terwyl Backhouse in die omgewing van die Sneeuberge, wat noord, oos en wes van Graaff-Reinet geleë is, ’n hut waarvan die deurraam met die huid van ’n kwagga bedek was, gesien het. [11]

Vollengte plankdeure het uit drie of meer vertikale planke bestaan, wat aan die agterkant deur twee of drie horisontale planke of klampe vasgehou is, naamlik ’n bo-, slot- en onderreling (Fig. 3). Die slotreling het by die enkeldeur met twee relings ontbreek, terwyl ’n bo-en-onderdeur elk twee relings gehad het.

Figuur 3. ’n Bootvormige hartbeeshuis met ’n klampdeur. (Tekening deur J. Walton na T. Baines).
(Uit: J. Walton, Hartbeeshuis and hartbeeshut, Tydskrif vir Volkskunde en Volkstaal 11(4), Mei 1955, p. 9.)

Volgens die beskikbare bronne het die vollengte “hek”-tipe deur na buite oopgemaak (Figg. 1-2), terwyl die geklampte bo-en-onderdeur na binne oopgemaak het (Fig. 4). [12] Deure was gewoonlik laag, sodat ’n persoon moes buk om by die deur in te gaan. [13] Die deur is nie met ysterhingsels of skarniere nie, maar met rieme voorgehang, [14] terwyl ’n riem met ’n gaatjie, aan die binnekant oor ’n spyker getrek is om die deur toe te hou. [15]

Figuur 4. ’n Geklampte bo-en-onderdeur in ’n bootvormige hartbeeshuis. (Erich Mayer, Bosveldwoning, Voortrekkerstyl, noord van Brits Transvaal, tekening, 1927).
(Uit: Nasionale Kultuurhistoriese Museum, HG 7014 397.)

Voetnotas:

[1] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe. Kultuur-historiese leesboek (Pretoria, 1924), p. 71.

[2] W.J. Burchell, Travels in the interior of Southern Africa I (London, 1953), p. 84; Museum Africa: 75/1126, skets: ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery, R.H. Dingley, Januarie 1819; J.J. Oberholster, Die historiese monumente van Suid-Afrika (Kaapstad, 1972), teenoor p. 106.

[3] MA: 75/1126, skets: ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery, R.H. Dingley, Januarie 1819; G.S. Preller, Voortrekkermense V (Kaapstad, 1938), pp. 8 & 58; L. Trigardt, Die dagboek van … (red. T.H. le Roux) (Pretoria, 1982), p. 59.

[4] MA: 75/1126, skets: ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery, R.H. Dingley, Januarie 1819; J.C. Pretorius, Robert H. Dingley: amateurkunstenaar van die Oosgrens (1813-1818), Historia 37(2), November 1992, p. 26.

[5] W.J. Burchell, Travels in the interior of Southern Africa I, p. 237; F.L. Cachet, De worstelstrijd der Transvalers aan het volk van Nederland verhaald (Amsterdam, 1883), p. 422; J.D. Kestell, Christiaan de Wet ’n lewensbeskrywing (Kaapstad, 1920), p. 4; H. Lichtenstein, Travels in Southern Africa in the years 1803, 1804, 1805, and 1806 I (Cape Town, 1928), p. 136; G.S. Preller, Voortrekkermense III (Kaapstad, 1922), p. 75; T. Pringle, Narrative of a residence in South Africa (Cape Town, 1966), p. 54; G.J. Schutte (red.), Briefwisseling van Hendrik Swellengrebel jr. oor Kaapse sake, 1778-1792 (Kaapstad, 1982), p. 169; Mondelinge mededeling: M.C. Smit, Bosmanhuis 216, Jasmynlaan, Silverton, Pretoria, 1867-11-23.

[6] G.S. Preller, Voortrekkermense V, pp. 8-9 & 58-59.

[7] B. Maie, Voortrekkerslewe in donker Afrika (Kaapstad, 1928), teenoor p. 134.

[8] G.S. Preller, Voortrekkermense III, p. 75.

[9] B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, p. 69.

[10] F.T. Schonken, De oorsprong der Kaapsch-Hollandsche volksoverlevering (Amsterdam, 1914), p. 84.

[11] J. Backhouse, A narrative of a visit to the Mauritius and South Africa (London, 1844), p. 481.

[12] W.J. Burchell, Travels in the interior of Southern Africa I, p. 84; MA: 75/1126, skets: ’n Boer se huis in die binneland van Suid-Afrika met ’n looikuip en seepmakery, R.H. Dingley, Januarie 1819; Nasionale Kultuurhistoriese Museum: HG 7014 397, tekening: Bosveldwoning, Voortrekkerstyl, noord van Brits Transvaal, E. Mayer, 1927; J.J. Oberholster, Die historiese monumente van Suid-Afrika, teenoor p. 106.

[13] H. Lichtenstein, Travels in Southern Africa in the years 1803, 1804, 1805, and 1806 I, p. 130; Mondelinge mededeling: J.J. Viljoen, Diepkloof Plaasmuseum, Heidelberg, Transvaal, 1990-08-16.

[14] G.S. Preller, Voortrekkermense V, pp. 8 & 59; T. Pringle, Narrative of a residence in South Africa, p.54; D.J. Rossouw, Oorlogsfontein, hoewe 45, Potgietersrus, 1991-09-17; B.T. Spoelstra, Ons volkslewe …, pp. 70-71; Mondelinge mededeling: J.J. Viljoen, Diepkloof Plaasmuseum, Heidelberg, Transvaal, 1990-08-16.

[15] F.L. Cachet, De worstelstrijd der Transvalers …, p. 422; Mondelinge mededeling: C.J. Henrico, Herfsland 17, Potgietersrus, 1991-09-17; G.S. Preller, Voortrekkermense V, pp. 8 & 59; D.J. Rossouw, Oorlogsfontein, hoewe 45, Potgietersrus, 1991-09-17.