JBM HERTZOG, BLOEMFONTEIN

“Die monument is dinamies: ’n mens moet deurloop, en ruimtes werklik beleef, óm sy beelde tas, in sy koeltes wandel, op sy banke sit en peins en alle kant van hom ken sodat hy jou opneem en iets van sy boodskap aan jou oordra.” (Prof G Dekker)

Die standbeeld is op 21 September 1968 in Bloemfontein deur advokaat BJ Vorster, Eerste Minister van Suid-Afrika, onthul.

Die gedagte om ’n monument ter ere van generaal Hertzog op te rig, het reeds op 21 November 194‘n monument ter ere van generaal Hertzog op te rig, het reeds op 21 November 1945 (drie jaar na die generaal se dood) posgevat. By hierdie geleentheid het 32 persone ná ’n kranslegging op sy graf op Waterval, naby Witbank, die Hertzog Huldigingsorganisasie gestig met die doel: “Om enigiets te onderneem wat vir die huldiging van die nagedagtenis van wyle generaal Hertzog bevorderlik mag wees”. Op Saterdag, 19 Oktober 1957, het ’n handjievol mense in die biblioteeksaal van die Vrystaatse Tegniese Kollege in Bloemfontein die Hertzog-monumentkommissie gestig met die opdrag om ’n monument op te rig ter ere van generaal JBM Hertzog.

Vroeg in 1959 is die Hertzog-monumentfonds gestig met die vyf diensdoende administrateurs as beskermhere. Meneer WH Wilcocks het vanaf Oktober 1959 verskeie maande in voltydse hoedanigheid organisasiewerk vir die fonds gedoen.

Die JBM Hertzog-monument is die resultaat van ’n prysvraag wat deur die Monumentkomitee in 1960 uitgeskryf is. Die komitee het aan die kunstenaars ’n vrye keuse gelaat wat ontwerp, materiaal ensovoorts betref. Die prysgeld was R1000. Twintig inskrywings, waaronder van die bekendste Suid-Afrikaanse kunstenaars, is ontvang. Die eerste prys is toegeken aan Danie de Jager vir sy beeldhouwerk en aan Albrecht Holm vir sy terreinuitleg. Die kontrakte waarin die werk aan hulle opgedra is, is in 1964 onderteken. Die koste van die beeldhouwerk het R83 300 beloop en die terreinuitleg R185 500. Op Saterdag, 2 April 1966, is ’n kontrak met die bouaannemersfirma Clotz en Etsebeth aangegaan vir die bou en uitleg van die monumentterrein.

Die monument is uiters strategies en funksioneel geleë in die omgewing van die Ou Raadsaal, die Appèlhof en die boomryke President Brandstraat. Net oorkant die straat staan die ruiterbeeld van generaal CR de Wet. Saam vorm dit ’n kompleks wat ’n interessante deel van die Suid-Afrikaanse geskiedenis verteenwoordig. Die Hertzog-monument is duidelik die resultaat van die samewerking tussen die argitek en die beeldhouer. Op ’n gewese parkeerterrein, net oos van die stadhuis in Bloemfontein, is die monument opgerig. Die plaveisel met sy vrolike patroonlegwerk begroet die besoeker: vervaardig uit steengebrande Bloemfonteinse grond. Lang mure omring die binneruimtes. Uit die knooppunte van dié horisontale lyne en vlakke skiet die vertikale element, die wit suil, op en vorm die een fokuspunt van die hoofbeeld, die Hertzog-figuur, op die verhoog van die amfiteater. Wat die beeldhouwerk betref, het Danie de Jager daarin geslaag om die groep en die losstaande beeld van die generaal teen die suil ’n ritmiese eenheidskomposisie te laat vorm. Nie een van die figure in die groep is geïndividualiseer nie, tog is die verskil tussen die Afrikaanse en Engelse seun opvallend.

James Barry Munnik Hertzog is op 3 April 1866 op Wellington gebore. Opgelei as regsgeleerde, word hy op 29-jarige ouderdom regter van die Vrystaatse Republiek. Sy regsloopbaan bly egter in die Anglo-Boereoorlog in die slag toe dié patriotiese leier krygsman word en tot veggeneraal benoem word deur president Steyn. Na die oorlog word hy staatsman. Generaal Hertzog se loopbaan is vol besondere hoogtepunte: sy rol in die vestiging van Afrikaans en die stigting van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns; die formulering en uitbouing van sy tweestroombeleid, wat gelei het tot die stigting van die Nasionale Party; verkryging van konstitusionele onafhanklikheid binne die Britse Ryk – eerste stap tot Republiekwording.

Politieke verskille het hom uit die openbare lewe laat tree en hy vestig hom op sy plaas Waterval, naby Witbank, waar hy op 2q1 November 1942 sterf. Hy is op sy plaas begrawe.

By die onthulling van die Generaal JBM Hertzog-monument in Bloemfontein het advokaat BJ Vorster, eerste minister, gesê dat dit weinig leiers gegun was om so ’n beslissende rol in sy vaderland se geskiedenis te speel as James Barry Munnik Hertzog.

Bron: Geyser, O. 1989. J.B.M. Hertzog. In Afrikanerbakens, Aucklandpark: FAK, pp. 108–109.