25 MEI
GEBEURE
1842 – Dick King se epiese tog
Dick King, ’n 29-jarige wadrywer, en sy 16-jarige dienaar, Ndongeni, verlaat Durban op ’n epiese 900 km lange rit na Grahamstad om versterkings vir die Britse garnisoen, wat onder beleg deur Voortrekkers in Durban was, te kry. King het Grahamstad ná tien dae op sy perd, Somerset, bereik. Die garnisoen se beleg is beëindig as wat as die Slag van Congella van 26 Junie 1842 bekend geword het. King se beloning vir hierdie rit was vyftien pond.
1857 – Poging om Boererepublieke te verenig
In ’n poging om die twee Boererepublieke te verenig, konfronteer die kommando’s van die Vrystaat en die ZAR mekaar by die Renosterrivier, maar ’n gewapende botsing word deur bemiddeling van Paul Kruger en ander afgewend.
1866 – Gedig verskyn in De Vriend
’n Gedig van 13 verse in feitlik suiwer Afrikaans deur HC van der Berg en PP Hugo verskyn in De Vriend in Bloemfontein.
1874 – Die eerste Dorslandtrekkers verlaat die Transvaal
1900 – Wanhoop pak Boereleiers
Die geslaagde noordwaartse opmars van die Britse magte in die Anglo-Boereoorlog van Bloemfontein na Transvaal het wanhoop en vertwyfeling by sowel regeringslede as offisiere en baie burgers laat ontstaan, selfs by pres. Kruger en genl. Louis Botha. Daarteenoor het pres. MT Steyn en genl. CR de Wet van die Vrystaat en genl. Koos de la Rey en staatsekretaris Reitz in Transvaal onwrikbaar in die Vryheidstryd gebly.
Op 25 Mei het ’n twyfelmoedige genl. Botha by pres. Kruger op die byeenroeping van die twee Transvaalse Volksrade aangedring. Ses dae later, op 31 Mei, toe die Britse magte Johannesburg binnegaan, het die wanhoop die Transvaalse leiers opnuut beetgepak. Kruger het voortdurend met Steyn in verbinding gebly en hom meegedeel dat die Transvaalse offisiere voorwaardelik vrede wil sluit. Steyn het egter op die voortsetting van die stryd aangedring, en dat die oorlog eers op 31 Mei 1902 en nie op 31 Mei 1900 beëindig is nie, was aan Steyn te danke.
1900 – Anglo-Boereoorlog: Gevegte by Lindley wat tot 31 Mei sou duur
1901 – Anglo-Boereoorlog: Skermutseling by Mooifontein, Bethal/Standerton
1985 – Ere-boomstomp ingewy
Die 32-Bataljon van die Suid-Afrikaanse Weermag (SAW) wy op ‘n parade op Buffalo amptelik die ere-boomstomp in ter nagedagtenis aan al die gesneuwelde soldate van die eenheid.
2012 – Suid-Afrika gekies vir die grootste gedeelte van die SKA-radioteleskoopprojek
GEBOORTES
1893 – Sir Christopher Joseph Quinton Brand, lugvaartpionier wat die eerste vlug van Londen na Kaapstad saam met sir Pierre van Ryneveld voltooi het († 7 Maart 1968)
STERFTES
1866 – Johan Arnold Smellekamp, Vrystaatse parlementslid en landdros in Bloemfontein (* 16 Januarie 1812)
Deur sy optrede het die Amsterdamse handelspionier Johan Arnold Smellekamp die eerste belangstelling vir die stamverwante Voortrekkers in Nederland laat ontstaan. Reeds in 1841 het hy in diens van ’n Amsterdamse handelshuis na Port Natal gevaar om handelsbetrekkinge met die Natalse Voortrekkers aan te knoop. Hy is hartlik ontvang, juis op ’n kritieke tydstip toe die Emigrante-Boere bedreig is deur ’n moontlike Britse besetting. Daardeur is hy ook in die politiek betrek, en ’n brief is aan hom oorhandig met die besluit van die Volksraad dat Natal as koloniale besitting aan Willem II van die Nederlande aangebied sou word ingeval Engeland weer sy “ysere-septer” oor Natal sou swaai. In 1854 het hy hom permanent in Suid-Afrika gevestig op ’n tydstip toe die jong Boererepublieke moeilike groeipyne beleef het. Weens sy opvlieënde temperament het hy egter oral vyande gemaak, en hy is weens ’n kerklike twis uit die ZAR verban. In Oktober 1854 is hy as landdros in Bloemfontein aangestel. Die laaste drie jaar van sy lewe het hy nuttige diens as Volksraadslid gelewer in ’n jong republiek waar ’n groot behoefte aan meer geleerde persone was. Hy is op 25 Mei 1866 oorlede.
1904 – Jan Willem Gerbrand van Oordt, redakteur van “Het Volksblad” en argivaris van die ZAR (* 15 Januarie 1826)
Jan Willem Gerbrand van Oordt het as onderwyser, redakteur van die invloedryke koerant, Het Volksblad, skrywer van geskiedkundige werke, as joernalis en as argivaris van die ZAR, diep spore in die kultuurlewe van Suid-Afrika getrap.
1926 – Jacob Lub, ’n Suid-Afrikaanse onderwyser, lektor en skrywer (* 1868)
Jacob Lub wat op Mei 1868 in Friesland gebore is en daar sy opleiding as onderwyser ontvang het, kom in Oktober 1892 na die Transvaal. Hy gee in Pretoria en elders onderwys. Tydens die Anglo-Boereoorlog sluit hy by die Rooi Kruis aan. Na die vredesluiting wend hy hom weer eens na die onderwys. Hy word later ook dosent aan die Normaalskool in Johannesburg en in 1912 skoolinspekteur vir die Witwatersrand. Hy is ook skrywer. Sy werke handel oor die ontwortelde Afrikaner wat hy in die agterbuurtes van die Goudstad leer ken het. Hy het ’n fyn oog ontwikkel vir hulle doen en late in die alledaagse lewe asook hulle taalgebruik. Sy sketse is in vyf bundels versamel: Eenvoudige mense (1908, toneel verwerking 1918), Donker Johannesburg (1910, ook in Engels vertaal), In en om die Goudstad (1912), Het zwarte gevaar (1913) en Oom Frikkie en ander sketse (1918). In 1919 verskyn daar ook ’n bundel kinderversies.
1849 – Sir Benjamin D’Urban, Kaapse goewerneur van 1834-1837 (* 16 Februarie 1777)
Sir Benjamin D’Urban was ’n vroeë Britse goewerneur van die Kaap die Goeie Hoop na wie Durban sowel as Durbanville genoem is. Hy is in Halesworth naby Norwich gebore. Sy voorsate was Franse Hugenote wat hulle in Engeland gevestig het om vervolging in hulle vaderland vry te spring.
1979 – Stephanus le Roux Marais, komponis van Afrikaanse musiek en pionier van die kunslied (* 1 Februarie 1896)
Stephanus le Roux Marais is in die distrik Bloemfontein gebore. Hy studeer aan die SA College of Music in Kaapstad en daarna aan die Royal College of Music, Londen. In die daaropvolgende 32 jaar beklee hy verskillende NG Kerkorrel-poste en ook onderwysposte. In 1945 trou hy met Edith Reinet. Marais is ’n baanbreker op die gebied van die Afrikaanse kunslied. In 1928 is sy Vier Afrikaanse Sangstukke gepubliseer, en in die daaropvolgende vyf jaar het hy 23 diplomas by die Kaapstadse Eisteddfod verower. In ’n tydperk toe die repertorium van Afrikaanse kunsliedere nog skraal was, het Marais se liedere onmiddellik treffers geword, soos “Heimwee” (JRL van Bruggen) (1930). Min gedigte weerspieël ’n komponis se lewensbenadering en gees so volkome soos hierdie gedig:
My hart verlang na die stilte
Van die wye wuiwende veld …
Marais se direkte benadering, verbonde aan sy fyn aanvoeling vir die Afrikaanse taal, die trefkrag van sy melodieë en sy begrip van die vereistes van die menslike stem, het algemene gewildheid vir sy liedere verwerf. Jare gelede, skryf Emol, kritikus van Die Burger, “Heimwee gee my moed vir die toekoms”. In werklikheid het Marais Afrikaans tot sangtaal verhef. Die “Roos”, “Kom dans Klaradyn” en ander liedere bly gedenktekens van sy skeppingsvermoë. Teen 1946 is 56 liedere gepubliseer. Hierdie beskeie, opregte Afrikaner het veel bygedra tot die Afrikaanse kunsliede en het ons opnuut laat luister na ons digkuns en ons geleer om die skoonheid van ons vaderland deur middel van klank te waardeer.
1981 – Dr. FCL Bosman, skrywer en redakteur van verskeie geskrifte oor die Afrikaanse toneelbedryf (* 17 Mei 1898)
Frederik Christiaan Ludolph Bosman is op Kuilsrivier, Kaapprovinsie, gebore. Hy studeer aan die Universiteit van Kaapstad en Amsterdam en promoveer in 1928 met sy proefskrif Drama en toneel in SA, 1652 –1855, Deel I. Hy was altyd bedrywig met die bevordering van die Afrikaanse taal en kultuur. Hy is lid en ook stigterslid van talle Afrikaanse kultuurverenigings, lid van verskillende museumrade en Akademiekomitees; van 1948 tot 1958 was hy sekretaris van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns, en van 1959 tot 1963 bestuurslid van die SA Musiekraad. Eers was hy van 1928 tot 1947 lektor in Nederlands-Afrikaans aan die Universiteit van Kaapstad. Hy het veral die toneel, beeldende kunste en musiek in Suid-Afrika bevorder. Hy toon baie belangstelling vir die bevordering van nouere kulturele betrekkinge tussen Suid-Afrika en Nederland, was meermale op amptelike besoeke aan Nederland en is lid van Nederlandse verenigings. Talle artikels in koerante, tydskrifte en ander publikasies oor die Afrikaanse letterkunde, toneel, kultuur, ens., het uit sy pen verskyn. In 1979 het hy die halfeeukongres van die FAK, waarvan hy ’n stigterslid was, bygewoon. By die geleentheid is ’n kunsleergebonde eksemplaar van die FAK-gedenkboek, Vyftig jaar Volksdiens, aan hom oorhandig.
2010 – Bun Booyens, kultuurhistorikus (* 14 Januarie 1916)
2021 – Monica Breed, omroeper, aktrise en skrywer (* 28 Maart 1923)
Monica Breed was ’n baanbreker Afrikaanse omroeper, aktrise en skrywer van kleuterprogramme en hoorbeelde. Sy was een van die eerste omroepers van die Afrikaanse radiodiens van die SAUK. Sy was ook bekend as skryfster vir die radio en as radio- en rolprentaktrise, onder meer in Die vlindervanger.
2021 – Ben Kruger, akteur (* 25 Maart 1957)
Ben Kruger was ’n Suid-Afrikaanse akteur. Hy was bekend vir sy rolle van Okkie Ferreira in Binnelanders, Neef Gert in 7de Laan en Sakkie Bezuidenhoudt in die SAUK2 se dramareeks, Zero Tolerance.
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
