30 APRIL

GEBEURE

1845 – Slag van Swartkoppies

Adam Kok III was hoofman oor die Griekwas in die Philippolis-omgewing gedurende 1837.

Voortrekkers het geleidelik die gebied bekend as die Trans-Oranje (tussen die Oranje en Rietrivier) begin binnetrek. Die sendeling John Philip het die Britse owerhede oorgehaal (1843) om ’n verdrag van hulp in tyd van nood, met die Griekwas te sluit. Kort voor lank het probleme ontstaan en het Kok hom op Brittanje beroep vir beloofde hulp. Die Britse aanval is voorafgegaan deur ’n geveg met die Griekwas waarna die Britse magte onverwags tot die stryd toegetree het. Drie Voortrekkers het gesneuwel, en 15 is gevang.

1901 – Anglo-Boereoorlog: Long Tom opgeblaas

Die ZAR se vierde en laaste Creusot ‘Long Tom’ (waarskynlik die Jood) word opgeblaas voordat dit in die Britse hande val, net 200 meter van die aanstormende vyand. Hierdie daad geskied ten aanskoue van ’n Britse mag, skaars 200 treë van luitenant H du Toit af weg. Britse magte was besig was met ’n stormloopaksie op Du Toit. Du Toit het egter kalm en bedaard sy ding gedoen en die kanon vernietig.

1961 – Adv. CR Swart se laaste dag as goewerneur-generaal van Suid-Afrika

Die onafhanklikheidstrewe van die Nasionale Party was van die begin af in sy grondwet ingeskryf, en in 1934 is die betrokke art. 4 verander toe vir die eerste keer daarin bepaal is dat onafhanklikheid in ’n republikeinse staatsvorm verkry moet word. Die hoof van so ’n staat sou President heet, maar tot met republiekwording was die staatshoof nog die Goewerneur-generaal. Adv. CR Swart, lank leier van die Nasionale Party in die Vrystaat en sy lewe lank vurige republikein, het op 12 Januarie 1960 die laaste Goewerneur-generaal van SA geword, ’n pos wat hy op hierdie datum neergelê het, hangende sy verkiesing tot die eerste Staatspresident van die Republiek van Suid-Afrika op 31 Mei 1961.

1972 – Weslander, gemeenskapskoerant van die Kaapse Weskus, op Vredenburg gestig

GEBOORTES

1749 – Jacob Abraham Uitenhage de Mist, Kommissaris-generaal aan die Kaap († 3 Augustus 1823)

As regsgeleerde en lid van die Asiatiese Raad, het hy op 1 Maart 1803 as Kommissaris-generaal die bewind van Kaap die Goeie Hoop oorgeneem. Liberale hervorming wat hy geproklameer het, sluit o.m. in: ’n sentrale regering beliggaam in die Politieke Raad, ’n Rekenkamer, Boedelkamer en Raad van Justisie; leningsbanke is georganiseer; vryhandel is bevorder; ’n gemeenteraad (stadsraad) vir Kaapstad is ingestel; die Kerkorde van 25.7.1804 het Kerk en Staat geskei, maar die oppergesag van die Staat is gehandhaaf; met die Skoolorde van 11.9.1804 is die regstreekse invloed van die Kerk uitgeskakel en is sekulêre onderwys onder staatsbeheer geplaas; nasionaal-gerigte onderwys is bevorder; die buitedistrikte se geregtelike en politieke bestuur is ingrypend en doeltreffend gewysig: die landdrosdistrikte Uitenhage en Tulbagh is gestig, die landdroste en heemrade se funksies is omskrywe, die finansiële administrasie is doeltreffender gereël, grondbesit en die leningsplaasstelsel is verbeter, veldkornette se gesag is uitgebrei en elke Drostdy het kommissarisse vir huweliksake gekry; die afskaffing van die Hottentotkorps is oorweeg omdat dit ondoeltreffend was; ’n stelsel van vrye arbeidskontrakte vir Hottentotte by koloniste is ingestel; goedgekeurde sendinggenootskappe is toegelaat om met die ondersteuning en onder toesig van die owerheid te arbei; koloniste en nie-blanke stamme aan die Oosgrens is geskei; nie-blanke kapteins se seuns sou elementêre landbouonderrig ontvang om die beskawing onder die nie-blanke stamme te bevorder. De Mist het in Februarie 1805 die Kaap verlaat en na Nederland teruggekeer, waar hy op 3 Oktober 1823 oorlede is.

1892 – Prof. Theodorus Johannes Haarhoff, skrywer en letterkundige († 30 Augustus 1971)

Theodorus Johannes Haarhoff is op 30 April 1892 in die Paarl gebore waar hy sy skoolopleiding ontvang het. Hy is daarna na die SA Kollege in Kaapstad. Op grond van sy skitterende prestasie in die studie Honns. BA-studie is die Rhodes- en Porter-beurs aan hom toegeken. Hy het aan vier buitelandse universiteite gestudeer en twee doktorate in die klassieke tale – een aan Oxford en die ander in Amsterdam – verwerf. In 1919 word hy lektor in klassieke lettere aan die Universiteit van Kaapstad en in 1932 hoogleraar aan die Universiteit van die Witwatersrand. Danksy sy lesings in Afrikaans word dit ‘n vak in die toelatingseksamen van Oxford. Hy het twee digbundels en vyf prosawerke die lig laat sien. Prof. Haarhoff het ook C.M. van den Heever se Somer (Harvest Home) vertaal, en enkele werke in Engels geskryf, onder meer Afrikaans, Its Origin and Development.

1925 – Dot Serfontein, skrywer († 4 November 2016)

Dot Serfontein was ’n skrywer van kortverhale en kontreiverhale. Sy was die moeder van die digter Antjie Krog. Sy het ook onder die skuilname SJ Nasau en Luca Fick geskryf.

1947 – Janita Claassen, sangeres († 24 Oktober 2005)

Janita Claassen, gebore Janita Sarie Redelinghuys was ’n Afrikaanse sangeres wat gereeld saam met Manuel Escorcio opgetree het. Sy is op 58-jarige ouderdom na ’n 10-jaar lange stryd weens long- en keelkanker oorlede. Van haar treffers sluit in “Rolbos”, “My Danklied”, “Wilde Aalwyn”, “Meisiekind” en “Hoor jy die Klokke”.

STERFTES

1913 – Daniël Jacobus Erasmus, voormalige waarnemende staatspresident van die ZAR (November 1871 tot Julie 1972) (* 5 April 1830)

Daniël Jacobus Erasmus is op 5 April 1830 in die distrik Bedford gebore. Nadat president MW Pretorius in 1871 bedank het, word Erasmus tot waarnemende Transvaalse Staatspresident verkies. As kommandant neem hy ook in 1883 aan die Mapog-oorlog deel. Hy is op Bethal oorlede.

1973 – Dr. SPE Boshoff, ’n bekroonde Afrikaanse akademikus, skrywer en taalpatriot (* 14 Julie 1891)

Stephanus Petrus Erasmus Boshoff is op 14 Julie 1891 op Vaalbank, Senekal, gebore. As taalgeleerde en kultuurleier, het hy ’n lewe van diens aan die Afrikanervolk en -kultuur gewy. Die lys van prestasies wat hy behaal het, is indrukwekkend. In 1922 promoveer hy in Amsterdam met lof op ’n proefskrif Volk en Taal van Suid-Afrika. Jare lank was hy hoogleraar in Afrikaans en Nederlands aan die universiteite van Potchefstroom en Kaapstad, Direkteur van Onderwys in Transvaal, akademiese hoof van ’n korrespondensiekollege en voorsitter of lid van tientalle rade en kommissies. Sy betrokkenheid by die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, waarvan hy voorsitter sou word, begin reeds in 1922 toe hy benoem word as lid van die Taalkommissie, ’n taak waaraan hy hom ’n halfeeu met nougesette ywer gewy het. In 1925 word hy deur die Akademie benoem as taaladviseur vir die Bybelvertaling, waarby hy jare lank pleit vir die eenvoudige, suiwere en funksionele gebruik van die Afrikaanse taal. Een van sy grootste prestasies was sy werk as direkteur van die Vaktaalburo van die Akademie. Ondertussen het daar talle artikels uit sy pen verskyn, veral in die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns. Sy bydrae tot die Afrikaanse kultuur is by verskeie geleenthede deur die Akademie bekroon, o.m. deur ’n erepenning in 1932 vir dienste met die eerste amptelike Bybelvertaling in Afrikaans, deur die Stalsprys vir taalkundige bydraes in 1959 en weer eens in 1967 vir sy Afrikaanse Etimologieë, waarvan prof. GS Nienaber die mede-outeur is. In 1963 is die hoogste eerbewys van die Akademie aan hom toegeken, nl. Erelidmaatskap.

1979 – Andries Albertus (AA) Pienaar, skrywer wat onder die skuilnaam Sangiro gepubliseer het (* 23 Augustus 1894)

Andries Albertus Pienaar, wat op Broederstroom in die Pretoriase distrik gebore is, gebruik as skuilnaam sy naam onder die Bantoes, Sangiro, wat hasie beteken. In sy dertiende jaar vertrek die Pienaar gesin na Duits-Oos-Afrika, en tot 1913 help Sangiro met die boerdery op sy vader se plaas, Broedersrus, aan die voet van die Meruberg en besoek ‘n skooltjie op ‘n naburige plaas. In 1913 keer hy terug na Suid-Afrika vir vêrdere opleiding aan die Volkskool op Heidelberg (waar hy later ‘n onderwysbetrekking aanvaar) en die Universiteit van Stellenbosch. As student besoek hy so ouers na ses jaar, en die ondervindings wat hy op die besoek opdoen, vorm die materiaal vir: Uit oerwoud en vlakte (1921). Simba (1944) skryf hy na aanleiding van twee rolprent ekspedisies na Tanganjika vir die vervaardiging van twee films Kilimandjaro (1924) en Shaitani (1928). Hy was ook regisseur vir twee ander rolprente: Die Bou van ‘n Nasie en Die Lig van ‘n Eeu. Laasgenoemde is ‘n dokumentêre film oor die Hollandse Kerk in Suid-Afrika. Hy het H.A. Aschenborn se Die Adelaar e.a. Afrikaanse Verhale vertaal. Ander gepubliseerde werke van Sangiro is Op Safari (1925), Diamantkoors (1926), Trekvoëls (1939), en En die Oranje vloei verby (1951). Dit is dikwels teen Sangiro se bekendste werk Uit oerwoud en vlakte ingebring dat dit oorwegend ‘n vertaling uit die Duits van Afrikanische Tierwelt I, Novellen und Erzählungen van Von Schellendorf is. Prof. Dekker het volledig hierop ingegaan en in Afrikaanse Literatuurgeskiedenis tot die slotsom gekom dat Sangiro baie aan sy Duitse bron te danke het, maar nooit Uit oerwoud en vlakte kon laat verskyn het “sonder sy intieme kennis van die Oos-Afrikaanse dierelewe en natuur” nie. Dikwels gaan Sangiro sy eie koers ten goed: “Die sketse het artistiek suiwerder geword as die Duitse, deur die hegter samehang en deur sy gevoelige humor.” Sangiro is op 30 April 1979 op Bloemhof oorlede.