30 SEPTEMBER
GEBEURE
1885 – Republiek van Goosen afgeskaf
Die Republiek van Goosen word afgeskaf en heringelyf in Brits-Betsjoeanaland, nadat ’n Britse militêre mag onder Sir Charles Warren na die gebied gestuur is.
1901 – Cornelis Broeksma word tereggestel
Cornelis Broeksma was ’n prokureur van Holland, en gedurende die Anglo-Boereoorlog het hy in Johannesburg gewoon en gepraktiseer. Hy het ook die konsentrasiekampe in die stad besoek. Ontsteld oor wat hy gesien het, het hy die aantal sterftes begin opneem. Hierdie inligting het in kodevorm via Amsterdam in Londen uitgekom, maar dit het in die hande van die Britte gekom. Broeksma is gearresteer, vir hoogverraad verhoor en op 30 September 1901 in die Fort tereggestel.
1904 – Die Nederduits Gereformeerde kerk in Bosmanstraat, ontwerp deur Klaas van Rijsse en Weijers, word ingewy
1931 – Stigting van Die Voortrekkerbeweging
Reeds in 1913 het dr. CF Visser, wat die erenaam “Vader van die Voortrekkers” ontvang het, die gebrek aan ’n organisasie vir die Afrikanerkind besef. Hy het egter weens die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog en die uitwerking daarvan op Suid-Afrika eers in 1918 uitvoering aan hierdie ideaal gegee toe hy ’n konferensie in Bloemfontein gereël het met die oog op die stigting van die Voortrekkers. Hy het toe reeds daadwerklike steun van die Oranje-Vrouevereniging ontvang. Die eerste tak van die Voortrekkers is gestig by die Voorbereidende Tegniese Skool in Bloemfontein, later bekend as die Hoërskool Sentraal, en in 1923 het mnr. Japie Heese ’n tak op Graaff-Reinet en mnr. De Wet Laubscher een op Nieuwoudtville gestig. Dit was die eerste uitbotsels van ’n gedagte wat eers later werklik vorm sou aanneem toe daar oorgegaan is tot die stigting van ’n landwye organisasie.
Op 27 en 28 November 1929 het dr. SFN Gie, Sektretaris van Unie-onderwys, ’n konferensie in Pretoria belê om ’n jeugvereniging vir Afrikanerkinders te bespreek. ’n Komitee is benoem wat met die Boy Scouts onderhandel het, maar onoorkomelike struikelblokke oor die vlag, die belofte, die amptelike tale en die maatskaplike gelykheid tussen blank en nie-blank, waarvan die Scouts nie wou afsien nie, het die onderhandelinge in duie laat stort. Die onderhandelingskomitee is omskep in ’n stigtingskomitee vir ’n eie Afrikanerbeweging. Op 1 Augustus 1931 het hierdie komitee besluit om ’n stigtingskongres te belê, en ook dat die leuse van die Voortrekkerbeweging wat gestig sou word, “Hou Koers” (voorgestel deur dr. NJ van der Merwe, toe voorsitter van die FAK) en die vlag dié van die Republiek Natalia (voorgestel deur mev. MM Jansen) sou wees. Die stigtingskongres het op 30 September 1931 in die ou stadsaal van Bloemfontein plaasgevind, en Die Voortrekkers het met groot geesdrif tot stand gekom. Die Eerste Minister, genl. JBM Hertzog, het die eerste groep amptelike Voortrekkers ingelyf, en dr. NJ vd Merwe is tot hoofleier en mev. MM Jansen tot onderhoofleidster verkies. Mnr. J de V Heese was die eerste hoofsekretaris en die provinsiale leiers was prof. Ben Taute (Kaapland), dr. DF Visser (Vrystaat), mnr. JH Greijbe (Transvaal) en mev. MM Jansen (Natal).
In die beginjare het Die Voortrekkers byna uitsluitend as buitemuurse bedrywigheid van die Afrikaanse skole bestaan, en die rol wat skoolhoofde en onderwysers in die uitbouing van die beweging gespeel het, moet met groot dankbaarheid vermeld word. Ná die stigtingskongres het kommando’s oral in Suid-Afrika tot stand gekom. In 1978 was daar meer as 400 kommando’s met meer as 4 300 offisiere en meer as 34 000 seuns en meisies wat Voortrekkers was. Die groot krag van Die Voortrekkers het van meet af aan in die spanstelsel gelê. Op die breë nasionale vlak het die Voortrekkers dikwels op skouspelagtige wyse ’n aandeel aan groot volksbyeenkomste gehad: die fakkellope en hoeksteenlegging van die Voortrekkermonument (1938), die inwyding van die Monument (1949), die Van Riebeeckfees (1952), die Uniefees (1960) en Republiekwording in 1961 met die daaropvolgende Republiekfeeste in 1966 en 1971.
Leesstof, veral in die vorm van handleidings, is beskikbaar gestel en rolprente is gemaak. Voortrekkerkampe het van die beginjare af ’n groot rol gespeel en het ’n onmisbare deel van Voortrekkerwerk geword: wedstrydkampe, veldwerkkampe, natuurbewaringskampe, kommandokampe, dienskampe en spankampe. Die Voortrekker het oor verskeie historiese eiendomme en terreine beskik wat vir hul werk benut kon word. Uit die staanspoor het die Voortrekkers onderskeidende en kenmerkende uniforms as drag aanvaar, en in 1977 is nuwe uniforms in gebruik geneem ná deeglike en wetenskaplik ondersoeke. Uit die aansporingswoorde van genl. Hertzog dat “hierdie vereniging nie ’n mislukking mag wees nie”, is die Voortrekkers uitgebou tot ’n sterk rigtinggewende en vormende Afrikanerjeugorganisasie wat waarlik “koers gehou” het op die Christelik-nasionale pad van die Afrikaner.
1931 – Inwyding van die Oorlogsmuseum
Die Oorlogsmuseum by die Vrouemonument in Bloemfontein word amptelik deur genl. JBM Hertzog ingewy.
GEBOORTES
1709 – Georg Schmidt, sendeling van die Morawiese Kerk († 2 Augustus 1785)
Georg Schmidt was ’n Duitse sendeling wat deur die Morawiese kerk gestuur is om die evangelie aan die Koi-mense te verkondig. Hy is op 30 September 1709 in Kunewalde (Morawië) gebore en sterf op 2 Augustus 1785 in Niesky in der Oberlausitz (Duitsland). Hy het Genadendal in 1738 gestig nadat hy hom op die 23 April 1738 in die Baviaanskloof gevestig het.
STERFTES
1997 – Ernst van Heerden, digter (* 20 Maart 1916)
Ernst van Heerden behoort tot die vooraanstaande Afrikaanse digters. Sy werk sluit vyftien digbundels, een epiese gedig, ’n aantal opstelle, reisdagboeke en outobiografiese werke in. Hoewel hy geen geheim gemaak het van sy seksuele oriëntasie nie, skryf hy eers in sy laaste bundels enkele gedigte met ’n gay strekking.
2023 – George Ballot, akteur (* 3 September 1946)
George Ballot was ’n verhoog-, TV- en rolprentakteur. Hy is veral bekend vir sy rol as Skollie in die TV-drama Vyfster en die rolprent Vyfster: die slot.
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
