MEREBANK-KONSENTRASIEKAMP

Ligging: Rawalpindistraat, Claremont – Durban

Koördinate: -29.950944,30.963472

Merebank-konsentrasiekamp kan beskryf word as ’n proefneming; ’n poging om ’n kamp te skep wat die foute van die verlede vermy het. Dit is omstreeks September 1901 gestig, hoofsaaklik om die getalle in die Transvaalse kampe te verminder en om die verskriklike sterftes wat deur die kampstelsel gespoel het, te verminder. In sommige opsigte kan dit as ’n sukses beskou word, want sterftes was aansienlik laer. Die kamp se geskiedenis is egter vol teenstrydighede. Met ongeveer 9000 inwoners was dit byvoorbeeld die grootste kamp in die hele stelsel, hoewel dit in drie dele verdeel is, naamlik Windermere, Hazelmere en Grasmere, wat elke afdeling ongeveer 3000 mense gehuisves het. Hierdie stelsel het dit moontlik gemaak om te argumenteer dat die kamp binne die aanbevole grootte was.

Nog ’n onkonsekwentheid was die ligging daarvan. Merebank-kamp was aan die subtropiese Natalse kus, net suid van Durban, in ’n klimaat wat baie anders was as die kraakvars Hoëveld-lug waaraan die Boere gewoond was. Humiditeit, sterk winde en somerreën het almal tot hul ongemak bygedra, hoewel koeler seebriesie gehelp het om die temperatuur in die somer te verlaag. Dit is bowenal op laagliggende, moerasagtige grond gebou, met sand wat oor alles gewaai het en die vloere en beddegoed was voortdurend nat. Toestande was so swak dat die Dameskomitee, nadat hulle Merebank besoek het, aanbeveel het dat die kamp verskuif word. Ten spyte hiervan het Merebank gebly waar dit was. Die feit dat dit op ’n spoorlyn, naby Durban se hoofwatertoevoer, op die platteland was, was alles voordele wat in die oë van die owerhede swaarder geweeg het as die potensiële ongesondheid van die terrein.

Verblyf was ’n derde teenstrydigheid. Aanvanklik is die gesinne in die bekende kloktente en markiestente gehuisves, maar die klimaat het sulke verblyf selfs minder geskik vir vroue en kinders gemaak as wat dit in Transvaal was. Gevolglik het hout- en ysterhutte die tente geleidelik vervang. Hulle is gebou in rye van ses kamers, maar hulle was nie ideaal nie, want hulle was warm, hulle het nie privaatheid gehad nie en teen April 1902 het hulle gelek. In hierdie subtropiese klimaat was vlooie, luise en muskiete volop, wat bygedra het tot die ongemak van die inwoners. In sekere opsigte was die personeel slegter daaraan toe. Die onderwysers was byvoorbeeld so laat as Maart 1902 in vervalle markiestente en hul kos is buite oor ’n oop vuur gaargemaak.

Onderwys het ’n prioriteit vir die kampe geword. Nie net het skole die kinders besig gehou nie, maar dit was ook ’n manier om die waardes van die Britse Ryk in Brittanje se toekomstige onderdane in te skerp. Nogtans is die Merebank-skole met ’n mengsel van relatiewe uitspattigheid en onnodige spaarsaamheid bedryf. Onderwysers is in sekere getalle van oorsee gewerf, met salarisse wat groot genoeg was om bekwame mense te lok, maar die personeel was dikwels swak gehuisves en gevoed. Basiese toerusting soos lessenaars, swartborde en boeke het ontbreek. Die Boere het ’n poging aangewend om hul eie skole te begin, om kinders kwesbaar vir imperiale propaganda te maak, maar dit is vinnig verbied. Ten spyte van al die tekortkominge kon sommige kinders vir nasionale eksamens voorberei. Nagklasse vir volwassenes het lesings oor die Britse Ryk ingesluit en meer praktiese vakke soos kook, naaldwerk, kleuterskoolwerk en kuns is ook aangebied

Onderliggend aan baie van hierdie swakhede was natuurlik die begeerte na ekonomie, want die Natalse owerhede was trots daarop om ’n stelsel te bestuur wat so spaarsaam as moontlik was. Die superintendent, Hugh Moberley Bousfield, was ’n Nataller wat ’n kaptein in die Imperial Light Infantry was, maar hy het beperkte Nederlands gepraat. In die geheel was hy ’n bekwame administrateur van hierdie baie groot kamp. Wohlberg het gesê dat hy “so behulpsaam, deernisvol, vriendelik en tegemoetkomend” was as wat die omstandighede dit toegelaat het. Dr. Leonard Hardy was die senior mediese offisier vir die grootste deel van die tydperk, bygestaan ​​deur ’n aantal dokters insluitend dr. James O’Reilly, wat deur die Britte uit Heidelberg gedeporteer is omdat hy verdink is van pro-Boere simpatie.

Bousfield het wyslik nie die Merebank-mense te veel probeer beperk nie. Toestemming is gereeld gegee vir besoeke aan die strand en pieknieks, swem en visvang het alles die eentonigheid van die kamplewe verlig. Die vroue kon van hul mans afskeid neem wanneer hulle na krygsgevangenekampe oorsee gestuur is en besoeke aan die Umbilo-krygsgevangenekamp is soms toegelaat. Konserte, basaars en sportdae het ook hul tyd in beslag geneem, soos in ander kampe. As die lewe in die Merebank-kamp moeilik was, was dit waarskynlik minder vervelig as wat dit in die buite-kampe was.

Die eerste gevangenes het op 13 September 1901 uit Pretoria aangekom. Dit was dikwels die trauma van die reis, in oop beestewaens, wat die vroue later onthou het, eerder as die lewe in die kamp self; weens die ongemak asook die vrees vir die onbekende waarin hulle gestuur is. Nietemin kon ’n aantal gesinne swart bediendes saamneem na Merebank. Snaaks genoeg het die kamp ook af en toe Uitlander-vlugtelingwesies gehuisves wat glad nie bande met die Boere gehad het nie.

Die kos was darem beter. Aan die kus was die aanbod baie makliker en vars produkte was geredelik beskikbaar. Boonop was die Natalse rantsoenskaal altyd ruimer as dié van die Oranjerivierkolonie en Transvaal, en die Merebank-gevangenes het gereeld aartappels, uie en rys ontvang. Indiese handelaars het piesangs en pynappels goedkoop verkoop. Die vleis was egter gewoonlik gevries en die kinders kon nie altyd vars melk kry nie. Vir ’n geruime tyd was daar geen gemeenskaplike oonde nie en die vroue moes staatmaak op oop vure of af en toe ’n primusstoof. Uiteindelik is oonde in Februarie 1902 gebou, wat die kookkuns, wat soveel van die dag in beslag geneem het, doeltreffender gemaak het.

Die werklike toets was natuurlik gesondheid. Daar sou verwag kon word dat Merebank die verskriklike maselsepidemie kon vermy, maar dit was nie die geval nie. Geen poging is aangewend om die nuwe aankomelinge te isoleer nie, met die gevolg dat masels saam met hulle in die kamp gekom het. Gelukkig het baie van die kampinwoners reeds immuniteit teen die siekte verkry, so die resultate was minder rampspoedig as wat hulle in die buite-kampe was. Maselssterftes het sy hoogtepunt in Oktober 1902 bereik, maar dit het daarna vinnig verdwyn. Asemhalingsiektes, wat moontlik die nasleep van masels ingesluit het, het vir ’n paar maande voortgeduur, saam met diarree en disenterie. Ingewandskoors was moeiliker om heeltemal uit te skakel, hoewel dit nooit so noodlottig was nie.

Op sy ergste het Merebank ’n sterftesyfer van 14 per 1000 per jaar bereik, wat baie minder was as in die Transvaalse kampe.

Soos so dikwels in Suid-Afrika was die swart teenwoordigheid in die Merebank-kamp deurdringend, maar grootliks onsigbaar deur die bronne. Swart arbeid het die kamp gebou en swart mense is in ’n aantal rolle gebruik, van polisiëring tot die meer onaangename sanitêre werk. Die wit personeel het dikwels swart mans aan hulle aangewys vir kook en skoonmaak. Die jong onderwyseres, Kate French, het opgemerk: “Ons swart werkers het ons kos op die oop vuur buite die tent gekook en dikwels baie skilderagtige prente tydens die proses gemaak.” Sommige Boeregesinne kon swart mense saambring, dikwels jongmense wat as speelmaats vir die kinders opgetree het asook algemene bediendes. Oppervlakkige goeie verhoudings het vinnig verbrokkel toe ’n swart man in die kamphospitaal ingebring is, en die jong Boerevroue wat daar verpleeg het in hul massas bedank het eerder as om hom te versorg. Ten spyte hiervan is ’n aantal swart mense in die hospitaal versorg wat aan die bekende reeks siektes gely het, insluitend maagontsteking, longontsteking, disenterie, griep en dies meer.

Soos baie van hul eweknieë in ander kampe, het die Boere die tyding van die vrede met gemengde gevoelens ontvang. Hoewel hulle verlang het om terug te keer huis toe, het hulle dit moeilik gevind om te aanvaar dat hul leiers hul wapens neergelê het. Toe Bousfield hulle die nuus vertel, het baie mense daarom met teleurstelling en verwarring gereageer. Die besoeke van generaal Schalk Burger vroeg in Junie om te verduidelik waarom die Boere vrede gemaak het, het hulle maar beperkte troos gegee. Repatriasie was stadig, deels omdat Merebank-kamp as ’n bymekaarkomplek vir terugkerende krygsgevangenes gebruik is. Hierdie manne moes almal deur die stelsel verwerk word, en moes ’n eed van getrouheid aflê voordat hulle huis toe kon gaan. Die kinders is almal met skooleindsertifikate uitgereik en almal moes ’n mediese ondersoek ondergaan. Mev Wilhelmina Hertzog, die vrou van generaal JBM Hertzog, was die eerste wat die kamp verlaat het, op 4 Junie 1902. Die laaste groep het op 10 Desember 1902 vertrek en die kamp is finaal in Januarie 1903 gesluit.

deur Daantjie Badenhorst

Klik hier om te sien of daar van jou familie hier begrawe is.