10 MAART – DIE EMANSIPASIE VAN DIE BRUIN MENSE

John Philip, superintendent van die Londense Sendinggenootskap (LSG), het in 1819 aan die Kaap gekom. Die LSG het in 1818 ’n doktorstitel vir hom van ’n Amerikaanse universiteit gekoop; die gedagte was dat dié graad die Afrikaners sou imponeer. Hy is die skrywer van Researches in South Africa (1828), ’n boek vol weersprekings, valse verklarings oor die Boere en aanhalings uit ander werke wat deur weglatings ’n ander betekenis gekry het. Hy was ’n yweraar vir die regte van bruin en swart mense.

In die emansipasieproses van dié groepe was 17 Julie 1828 ’n belangrike dag. Toe is Ordonnansie 50 uitgevaardig. Dit het alle beperkings op die persoonlike vryheid van die Khoi-Khoin opgehef. Hulle kon ook vaste eiendom besit. Die wit en bruin mense is vir die eerste keer wetlik op gelyke voet geplaas. Teen die maatreël as sodanig kan daar geen beswaar bestaan nie, maar dit het ’n gevolg gehad wat die wit Afrikaans- en Engelssprekendes baie ontevrede gemaak het. Khoi-Khoin sonder vaste verblyfplek of werkkring het hulle oor die hele Kolonie as “rondlopers” las gegee.

Die posisie van bruin mense is veral verbeter deur die vrystelling van die slawe. Dit is heel gepas dat Engeland, die land wat soveel baat by slawerny gevind het, in die 19de eeu aan die voorpunt was om slawerny af te skaf. Tydens die eerste Britse besetting van die Kaap is daar meer slawe daarheen ingevoer as in enige ander tydperk van dieselfde duur. In die Bataafse tyd het Janssens en De Mist gesorg dat daar so min slawe as moontlik kom. In 1821 was daar byna 20 000 slawe in Kaapstad en Stellenbosch, tussen 2000 en 3000 in Graaff-Reinet en Swellendam en 1135 in Uitenhage en Albanie.

Op 1 Desember 1834 is slawerny in alle Britse gebiede, dus ook die Kaap, afgeskaf. Oor die afskaffing as sodanig was daar geen ontevredenheid nie, en in byna alle kerke is die klokke gelui en dankdienste is in byna al die kerke in die land gehou. Die slawe self was weliswaar minder geesdriftig as hul bevryders, aangesien hulle nog vier jaar ingeboek moes bly. Dus was 1 Desember 1838 die datum van die werklike vrystelling.

Maar daar was ’n ongelukkige nadraai. Die Britse regering het ’n veel kleiner vergoeding betaal as wat aanvanklik beloof is en die geld sou net in Londen betaal word in Britse staatspapiere. Die historikus GM Theal skryf dat die konfiskering van vermoëns van £2 miljoen in ’n arm en klein gemeenskap algemene ellende sou meebring. Baie eienaars het minder as ’n vyfde van die waarde van hul slawe teruggekry. Vermoënde families is verarm en party het ’n knak gekry wat hulle nie weer te bowe kon kom nie. Een boer het bereken dat hy vir ’n slaaf wat £600 werd was, net £69 kon eis – ’n bedrag wat, nadat die koste afgetrek was, tot £48 sou krimp. Wat miskien die meeste bitterheid verwek het, was die hovaardige, onsimpatieke toon van die filantrope.

Nie baie van die mense in die Oosgrensgebied het slawe besit nie, en hulle is nie so swaar as die slawe-eienaars van die westelike deel van die Kolonie getref nie. Vir die grensboere was hul onveiligheid ’n bron van ontevredenheid. Maar ook hulle het gevoel dat die regering hulle opnuut verontreg het. Dit het hulle laat hunker na ’n eie land met ’n eie regering. Die uittog uit die Kolonie, wat later as die Groot Trek bekend sou staan, het omstreeks dié tyd begin, en elke nuwe grief het mense aangespoor om bande met die ou land te verbreek.