10 OKTOBER
GEBEURE
1896 – Gereformeerde Kerk in Kerkstraat se hoeksteen word gelê
Die kerk se hoeksteen is deur Paul Kruger gelê op sy verjaarsdag, 10 Oktober 1896, en ’n houer met dokumente is ook in die muur vasgemessel. Hy het die kerk amptelik geopen op Kersdag in 1897. In 1951 is restourasiewerk gedoen, en die houer is toe oopgemaak en nog inligting bygevoeg voordat dit weer toegemessel is. Die kerk staan nou nog bekend as die “Paul Krugerkerk”.
1899 – Anglo-Boereoorlog: Oorlog breek uit
Die oorlog breek uit tussen die Britse Ryk en die twee Boererepublieke, Transvaal en Oranje-Vrystaat.
1900 – Anglo-Boereoorlog: Skermutseling by Alkmaarstasie, Tvl.
1914 – Afrikanerrebellie
Generaal Brits, wat nie van Manie Maritz se rebellie bewus is nie, stuur vir majoor Ben Bouwer uit Upington na Van Rooyensvlei om die bevel by Maritz oor te neem. Hy word met sy aankoms deur Maritz gearresteer. Maritz verduidelik voorts sy optrede aan Bouwer, naamlik dat hy Suid-Afrika onafhanklik verklaar, die Vierkleur hys en dat hy ’n verdere ooreenkoms met die Duitsers gesluit het. Ook dat hy met Christiaan Beyers, CR de Wet, JBM Hertzog, Chris Muller en Jan Kemp samesprekings wou voer en dat hy andersins Upington sou aanval. Hy stuur vir Bouwer met daardie boodskap terug na Upington. Met sy aankoms is Louis Botha en Jan Smuts onmiddellik per telegram dienooreenkomstig ingelig.
Krugerdagherdenking word herdenk met ’n aandbyeenkoms in Pretoria se Operagebou. Beyers sou die vergadering toespreek, maar dit word deur oorlogsvoorstanders ontwrig.
1925 – Onthulling van Kruger-standbeeld op Stasieplein
Die onthulling van die Kruger-standbeeld op Stasieplein, 100 jaar na die geboorte van pres. Kruger, deur genl. JBM Hertzog op die Stasieplein, Pretoria, vind plaas. Die onthulling vind plaas voor ‘n skare van sowat 25 000 mense. Die plegtigheid, wat o.a. bygewoon is deur die Goewerneur-generaal en sy gade en al die kabinetsministers, was een van die indrukwekkendste wat ooit in Suid-Afrika plaasgevind het en die beste toesprake wat ooit oor Kruger gehou is, is hier gehou.
1926 – Die Suid-Afrikaanse Oorlogsmonument op die terrein van die Slag van Delvillebos, ingewy
1934 – Die huis van Paul Kruger in Kerkstraat vir die publiek oopgemaak
1954 – Onthulling van die Kruger-standbeeld op Kerkplein
Op Krugerdag 1954, is na ’n veelbewoë geskiedenis van swerwe en vernedering, die beeld van oom Paul, volledig met sy vier brandwagte, uiteindelik onthul op sy finale en regmatige plek: die sentrum van Kerkplein, die hart van Pretoria, die Krugerstad, op dieselfde gewyde terrein waar eenmaal, vyftig jaar tevore, ’n Godshuis gepryk het. Dr. DF Malan het die beeld onthul.
1960 – ’n Gedenkteken ter ere van die Duitse immigrante opgerig
1961 – Onthulling van Vryheidsmonument
Onthulling van die Vryheidsmonument op Vereeniging deur dr. HF Verwoerd.
1962 – Onthulling van Kruger-standbeeld naby Paardekraal
Onthulling van die Kruger-standbeeld naby die Paardekraal-monument deur Staatspresident CR Swart.
1968 – Onthulling van Voortrekkermonument in Winburg
1975 – Inwyding van die Afrikaanse Taalmonument in die Paarl, Wes-Kaap
Die Afrikaanse Taalmonument word op hierdie dag amptelik deur die premier, BJ Vorster, onthul. Die monument is aan die Afrikaanse taal gewei, en is deur Ian van Dijk ontwerp. Ongeveer 40 000 mense het die geleentheid bygewoon.
1975 – Gedenkplaat vir Johannes van der Walt
’n Gedenkplaat vir Johannes van der Walt, kampioenstoeier en hoof-generaal van die Ossewabrandwag word by die Randse Afrikaanse Universiteit onthul.
1978 – BJ Vorster as Staatspresident in Pretoria ingehuldig
GEBOORTES
1825 – Stephanus Johannes Paulus (Paul) Kruger, president van die Zuid-Afrikaansche Republiek († 14 Julie 1904)
Stephanus Johannes Paulus Kruger is waarskynlik op die Plaas Bulhoek, in die teenswoordige distrik Steynsburg, gebore. Hy het behoort aan die sesde geslag Kruger’s in Suid-Afrika en was die derde van sewe kinders van Casper Jan Hendrik Kruger en Elsie Francina Steyn. Hy het grootgeword in die veeleisende pioniersomstandighede van die Kaapse binneland, waar die stryd om selfbehoud gegaan het teen ondier, barbaar en die wisselvallighede van die natuurelemente. Hy is opgevoed in die tradisionele Calvinistiese godsdiens van die Afrikaner met ’n sterk Ou Testamentiese inslag, en hierdie godsdienssin met die Bybel as rigsnoer het van die kenmerkendste persoonlikheidstrekke in sy later lewe geword.
In 1836 het sy ouers die Potgietertrek na die noorde gevolg, en Kruger het die wel en wee van die Trekkers bestaan as jong seun meegemaak. Reeds op jeugdige leeftyd was sy onverskrokkenheid, fisieke krag en uithouvermoë besonder opvallend, en spoedig het hy hom as ’n gebore leier onderskei. Op 17-jarige leeftyd was hy reeds veldkornet, en hy het aan verskeie ekspedisies teen opstandige Bantoestamme deelgeneem. Voor sy dertigste jaar was sy heldhaftigheid as krygsman reeds bekend, soos die keer toe hy die liggaam van kmdt.-genl. Piet Potgieter op 6 November 1854 by Makapansgrot gaan weghaal het.
Kruger was teenwoordig by die onderhandelinge wat gelei het tot die Sandrivier-konvensie in 1852, en die handhawing van die onafhanklikheid van die Transvaalse Republiek het daarna een van die grootste dryfvere in sy lewe geword. Hy was sterk bewus van die ondermynende krag van verdeeldheid onder sy eie mense en het deurgaans ’n versoenende rol gespeel tussen die botsende groepe, soos in Maart 1852 tussen Pretorius en Potgieter by Rustenburg en die burgerstryd van die jare sestig. Ofskoon iemand wat die orde in alle omstandighede probeer handhaaf het, sou hy nooit in stryd met sy eie beginsels en innerlike oortuiging kon optree nie. Gevolglik kon hy pres. Thomas Francois Burgers nie ten volle ondersteun nie en het die Volksraad hom op sy eie versoek in Mei 1873 van sy amp as kommandant-generaal onthef.
Kruger het die worstelstryd teen Britse heerskappy daadwerklik na die anneksasie van Transvaal in April 1877 met onwrikbaarheid aangeknoop en dit tot die einde gevoer. In hierdie tyd – eers deur deputasies en daarna in ’n wapen stryd en die onderhandelinge wat die staking van vyandelikhede by Laingsnek in Maart 1881 gevolg het – het hy sterk as leier na vore getree. Die geslaagde beëindiging van die Transvaalse Vryheidsoorlog en die verkreë onafhanklikheid van Transvaal was in ’n groot mate aan sy inspanning te danke.
Op 9 Mei 1883 is hy vir die eerste keer as Staatspresident beëdig, ’n amp wat hy tot met die ondergang van die ZAR beklee het. Na die ontdekking van goud aan die Witwatersrand het die aanslae op die onafhanklikheid van die Republiek in felheid toegeneem, totdat dit met die stemregistrasie van die uitlanders tot ’n hoogtepunt gevoer is. Hierdie inmenging in die interne sake van die Republiek het Kruger met alles in sy vermoë teengestaan. Ondertussen het hy getrag om die Republiek ekonomies selfstandig te maak. Vandaar sy strewe na ’n direkte spoorwegverbinding met Delagoabaai, ’n Republikeinse muntstelsel en ’n nasionale bank.
In 1897 is ’n politieke verdrag met die Oranje-Vrystaat aangegaan, en die jaar daarop is dr. Leyds as gevolmagtigde gesant na Europa gestuur om die status van Transvaal te verhoog en bande met die buiteland te versterk.
’n Militêre botsing met Brittanje was onvermydelik, en op 11 Oktober 1899 het die Engelse Oorlog uitgebreek, wat tot die vernietiging van die Boere-republieke gelei het. Toe dit duidelik word dat die oorlog sy einde nader en die Boererepublieke hulle onafhanklikheid sou verloor, is daar besluit om die ou President na die buiteland te stuur, enersyds om te voorkom dat hy in die hande van die vyand val en andersyds om aan hom geleentheid te gee om hulp vir die twee Republieke te soek. Op ’n skip, die Gelderland, wat deur koningin Wilhelmina van Nederland aan hom beskikbaar gestel is, vertrek hy op ’n reis waarvan hy nooit lewend sou terugkeer nie. Hy sterf in selfopgelegde ballingskap op 15 Julie 1904 in Clarens, Switserland. Sy stoflike oorskot is gebalsem en per trein na Den Haag vervoer, waar daar op treffende wyse aan die nagedagtenis van die geliefde staatsman hulde gebring is. Van daar is die lyk per skip, die Batavier II, na Kaapstad vervoer en toe per trein na Pretoria. Duisende mense het langs die roete opgedaag om aan die ontslapene eer te bewys.
Op 16 Desember 1904 is hy langs sy vrou, wat hom drie jaar tevore ontval het, te ruste gelê. Kruger het die simbool van ’n vrye Afrikanerdom en die verpersoonliking van die republikeinse ideaal geword. Meer as enige ander Boereleier, was hy die inspirasie vir Afrikaner-nasionalisme, wat veral in die eerste dekade na sy dood sterk herleef het. Hierdie belangrike verdienste van Kruger het daartoe aanleiding gegee dat ’n openbare vakansiedag op sy geboortedatum ingestel is, waarop helde wat dieselfde beginsels as hy nagestreef het, of steeds nastreef, gehuldig word.
STERFTES
2017 – Andrew Ryk Hitchcock (Ryk) Hattingh, skrywer (* 26 Junie 1957)
Ryk Hattingh is op 26 Junie 1957 in Benoni gebore en matrikuleer daar in 1975. Hy was bekend vir sy avant-garde skryfwerk.
2019 – Engemi Ferreira, Afrikaanse skrywer en dramaturg (* 19 Maart 1943)
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Langner, Danie & Raath, Andries. 2014. Die Afrikanerrebellie 1914-1915. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
