12 SEPTEMBER
GEBEURE
1900 – Long Tom vernietig
Die eerste van die “Long Tom”- (Creusot-) kanonne word deur adjudant K Roos van die Staatsartillerie by Hectorspruit vernietig. Die stukke is in die Krokodilrivier gegooi.
1900 – Anglo-Boereoorlog: Skermutseling by Nelshoogtepas, Kaapsche Hoop
1914 – Afrikanerrebellie
Die Volksraad besluit met 91 teen 12 stemme om Louis Botha se voorstel in verband met ’n inval in Duitswes-Afrika te steun. Die Senaat vergader daarna. Koos de la Rey lewer ’n toespraak waarin hy dit duidelik stel dat hy gewetensbeswaar teen deelname aan die oorlog het maar dat hy steeds die Botha-regering ten volle steun. Daarna verlaat hy die vergadering voordat die Senaat tot stemming oorgaan.
Deneys Reitz, ’n prokureur van Heilbron in die Vrystaat, waarsku Jan Smuts in ’n brief dat daar ernstige onluste gaan uitbreek indien die aktiewe burgermag opgeroep word om aan die ekspedisie in Duitswes-Afrika deel te neem. Hy voeg by dat selfs die plaaslike kommandant verklaar het dat hy die burgers sal bystaan om enige kommandeerorders te weerstaan en beklemtoon dat daar taktvol opgetree sal moet word, want onder die Heilbronners sal daar, as hulle opgeroep word, gewis muitery ontstaan waarvan die gevolge ongetwyfeld ernstig sal wees.
JBM Hertzog voorspel in ’n privaat gesprek met professor Freemantle dat daar burgeroorlog sal uitbreek indien die regering daartoe oorgaan om mense te begin opkommandeer.
Botha neem op die Kaapstad-stasie afskeid van De la Rey voordat laasgenoemde per trein na Transvaal terugkeer. Hulle omhels mekaar ’n laaste keer. Hoofregter sir James Rose-Innes reis op dieselfde trein en gesels daardie aand in sy kompartement met De la Rey. Hy getuig later dat die oud-generaal ontsteld was oor die beplande veldtog teen Duitswes-Afrika, maar geen blyke gegee het dat hy op die punt was om met ’n rewolusie teen die regering te begin nie.
1963 – Die eerste uitgawe van Handhaaf verskyn
Handhaaf, amptelike tydskrif van die FAK, kan ongetwyfeld beskou word as ’n kultuurblad, enig in sy soort, wat vir hom ’n onmiskenbare plek in die Afrikaanse volkslewe verower het. Die begin was klein en gering – 7500 eksemplare van sestien bladsye wat eintlik nie veel meer as ’n gedrukte nuusbrief was nie. Daar was egter ’n dringende behoefte, en dit het die Hoofbestuur (toe die Uitvoerende Komitee) van die FAK raakgesien: die FAK moet sy eie spreekbuis hê, wat die saak van die FAK sou stel en ’n band sou lê om instellinge en mense van die FAK, en ook ander gelykgesinde Afrikanerkragte, in ’n omringende wêreld van andersoortigheid doeltreffend te help konsolideer. Handhaaf, wat hoofsaaklik aan alle geaffilieerde en meewerkende liggame aan alle lede van die FAK gestuur word, het deurgaans ’n bestendige groei beleef en in 1979 op ’n oplaag van 24 500 te staan gekom. Sy lesertal strek egter baie wyer, aangesien dit in die biblioteke van die Afrikaanse universiteite, kolleges en honderde skole sy plek gevind het waar dit dag vir dag as naslaanbron gebruik word. Handhaaf-lesers is ook nie tot binne die grense van Suid-Afrika beperk nie. Eksemplare word gereeld versprei in Rhodesië, Brittanje, Wes-Duitsland, Nederland, Oostenryk, België, Frankryk, Italië, Lesotho, Swaziland en selfs Amerika, waar ’n biblioteek om intekening aansoek gedoen het. Medewerkers van besondere aansien dra by tot die inhoud van Handhaaf en die hele lewensterrein van die Afrikanervolk word bestryk: die jeug, die geskiedenis, die Afrikaanse taal en letterkunde, musiek, die uitvoerende kunste, volksfeeste, die sakelewe, die kerklike lewe, volkeverhoudinge, die gesinslewe, die onderwys, die staatkunde, sport, die beskermingsdiente. Van die eerste uitgawe af het ’n vaste rubriekpatroon ingang gevind en van dié rubrieke – bv. Taalsake – is nog gereeld deel van die inhoud. Gedenkuitgawes het ook groot byval gevind: oor CJ Langenhoven (1973), dr. DF Malan (1974), Totius (1977) en AG Visser (1978) dien as voorbeelde. ’n Onafhanklike lesersondersoek is in 1971 gedoen en daarvolgens het geblyk dat Handhaaf deur nagenoeg 95% van sy lesers gelees word. Dit beteken dat Handhaaf uitmuntend aan sy doel beantwoord, nl. om deur positiewe leiding oor aktuele sake aan sy lesers ’n diens te lewer.
GEBOORTES
1907 – Prof. Felix Vincent Lategan, literator en vuurwapenkenner († 15 April 1998)
Felix Vincent Lategan het as plaasseun in die Stormbergse wêreld grootgeword. Nadat hy ’n paar jaar onderwys gegee het op die Vrystaatse platteland, het hy die graad MA aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat onder prof. DF Malherbe behaal. In 1937 het hy senior dosent in Afrikaans aan die Pretoriase Tegniese Kollege geword, en in 1945 is hy aangestel as senior lektor aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Nadat hy die graad DLitt behaal het, het hy in 1960 die eerste professor in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteitskollege van Wes-Kaapland geword. Prof. Lategan is skrywer van verskeie boeke en artikels op die gebied van die letterkunde, en ook van ’n gesaghebbende werk oor historiese vuurwapens.
STERFTES
1835 – Adam Kok, Griekwaleier
Die Griekwaleier Adam Kok (75) is op 12 September 1835 langs die Bergrivier dood ná ’n vrugtelose ontmoeting met die Kaapse goewerneur, sir Benjamin D’Urban oor die toenemende aantal beesboere op sy grondgebied anderkant die Oranjerivier. Sy basis was op Griekwastad waar die Kaapse owerhede en sendelinge hom as die aanvaarde leier van al die groepe in die Transoranje-gebied beskou het. Onmin het egter tussen die groepe ontstaan en toe hulle begin opbreek, het Adam leier geword van ’n wegbreekgroep, die Bergenaars. Die sendelinge het daarin geslaag om Andries Waterboer in Adam sy plek aangestel te kry, waarop Adam en sy Bergenaars Griekwastad verlaat en hulle op Campbell gevestig het. Van daar af het hulle plundertogte anderkant die Oranje, tussen die Vaal- en Rietrivier, uitgevoer. In 1825 het die sendeling, dr. John Campbell, ’n vergadering met al die groepe gehou waarop Waterboer in Griekwastad as leier aangewys is en Cornelius Kok II in Campbell. Adam Kok en die Bergenaars sou in beheer wees van ’n derde Griekwagebied tussen die Oranje- en Modderrivier.
1938 – Prins Arthur van Connaught, Britse politikus en derde goewerneur-generaal van Suid-Afrika (1920-1924) (* 13 Januarie 1883)
1973 – Hettie Smit (S.J. van Vuuren), skrywer (* 21 November 1908)
Hettie Smit (mev. SJ van Vuuren), onderwyseres, skilderes en prosaïs, verryk die Afrikaanse letterkunde in 1937 met die eerste publikasie van die Vereniging vir die Vrye Boek, nl. Sy kom met die Sekelmaan, in prosa die vergestalting van die Poësie van Dertig, en wel as belydenisse van allerlei persoonlike konflikte van die dualistiese hooffiguur, Maria-Marié. Dit verskyn net ’n jaar nadat Elisabeth Eybers in die poësie die stem van die vrou laat hoor het.
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Langner, Danie & Raath, Andries. 2014. Die Afrikanerrebellie 1914-1915. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
Frikkie Wallis Facebook
