’N BAANBREKER VAN DIE PAARL
Die eerste inrigting waar jong mense onbedoeld vir ’n taalbeweging gereed gemaak is, was die Paarlse Gimnasium. Die oprigter in 1858 van dié suiwer Hollandse skool was ds. GWA van der Lingen (1804–1869). Hy was die predikant wat ’n voorspraak was vir die Voortrekkers en deur Andries Pretorius ’n “waare Afrekaan” genoem is. Van der Lingen was die mees belese Afrikaner van sy tyd en het ’n boekery van meer as 4000 boekdele oor uiteenlopende onderwerpe nagelaat. Sy pastorie was die sentrum van die Hollands-Afrikaanse kultuur van sy omgewing.
Die Gimnasium het hy opgerig in ’n tyd toe Engels al hoe meer die onderwysmedium vir Afrikaanse kinders geword het. Met dié skool het Van der Lingen ’n groot invloed op die jong geslag uitgeoefen. Sy sterk Afrikaanse gesindheid het hy op baie Afrikaanse leerlinge oorgedra. Hy was baie teen ’n nuwe skool vir die Paarl wat Engels as voertaal sou hê en het van die kansel af gesê dat, as sy lidmate help om dit op te rig, daar “dan ’n skeiding kom tussen herder en gemeente, vir ’n tyd, vir sommige wellig vir die ewigheid”. Toe party Paarliete wou hê dat Latyn aan die Gimnasium deur medium van Engels en met Engelse uitspraak gedoseer word, het hy so siek en sat vir die hele kampanje geraak dat hy laat weet het: “Laat ons hulle antwoord nee, en nogmaals nee. Gee mens vir hulle daaroor toe, sal hulle weer iets nuuts vind.”
Twee van die bekendste leerlinge aan die skool was twee latere dominees, SJ du Toit en WP de Villiers. Laasgenoemde was die stigter van ’n Hollandse meisjesschool op Beaufort-Wes. Ter wille van die opheffing van minderbevoorregte Afrikaners het ds. De Villiers die welvarende Beaufort-Wes verlaat en na Carnarvon gegaan waar hy dertig jaar lank ’n ou winkel as woning moes gebruik. Hy was die eerste NG predikant wat parlementslid geword het, en het op 7 Junie 1881 gepleit dat Hollands in albei huise van die Kaapse Parlement erkenning kry.
By die jong SJ du Toit het ’n liefde vir Afrikaans ontstaan deur die toedoen van Van der Lingen en ’n Nederlandse onderwyser aan die Gimnasium, Arnoldus Pannevis. Du Toit is op 9 Oktober 1847 op die plaas Kleinbosch in die Drakenstein-vallei gebore. Pannevis was onderwyser aan die Gimnasium en het in private gesprekke en in die pers mense probeer oortuig dat Afrikaans ’n taal is. Du Toit het vroeg al in De Zuid-Afrikaan gedigte en ander stukke geskryf wat deur die anti-Engelse gees van die twee geïnspireer is. Du Toit was in naam by die Gimnasium ingeskryf, maar het volgens sy biograaf, VE d’Assonville, sy studie privaat gedoen.
Van der Lingen het gesê hy verwag dat ’n Afrikaanse letterkunde tot stand gaan kom. In ’n admissie-eksamen van die NG kerk het hy die jong Du Toit gevra om ’n Griekse herdersang van Theokritus in Afrikaans te vertaal “om ons te toon hoeveul beter dit sig in Afrikaans as Hollans laat vertaal” – dit het Du Toit later vertel. Deur die Afrikaanse tradisie aan die Paarl kon ’n volwaardige taalbeweging daar begin toe die tyd ryp was. Reeds voor dié tyd het ander mense Afrikaans vir ernstige sake gebruik. Hulle was lede van ’n godsdienstige gemeenskap in Kaapstad.
