25 SEPTEMBER
GEBEURE
1657 – Eerste Vryburger
Jan Hendrik Boom, tuinier aan die Kaap en sy vrou, Annetjie (de Boerin), ontvang toestemming om te boer en melkkoeie aan te hou, en word sodoende die eerste Vryburger.
1857 – Eerste Staatskoerant verskyn in die ZAR
Een van die grootste sorge waarmee die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek in die wordingsjare te kampe gehad het, was die gebrek aan ’n eie drukpers. Reeds in 1851 het ’n sekere AJ Wagner voorgestel dat ’n drukpers in die Republiek opgerig word “ten einde de onregtvaardige en schandeleuze lasteringen hen door de Britsch Couranten ter laste gelegd, op eene regtvaardige wyze te verdedigen, en de waarheid hulde te doen”. Nadat verskillende vrugtelose pogings aangewend is, het pres. MW Pretorius uiteindelik daarin geslaag om CP Moll in 1857 met sy drukpers na Potchefstroom te bring. Pretorius het ’n ooreenkoms met Moll aangegaan om ’n weeklikse koerant te druk. Die eerste eksemplaar van die Staats Courant het op hierdie dag verskyn. As gevolg van probleme wat tussen Moll en die Volksraad ontstaan het, het die regering egter besluit om sy drukpers te koop. Voortaan sou twee afsonderlike publikasies verskyn – een uitsluitend vir amptelike berigte en die ander as gewone koerant. Sedert 1859 is die amptelike naam van die koerant Goevernements Courant der Zuid-Afrikaansche Republiek, terwyl die oudste koerant in Transvaal De Oude Emigrant was, wat sedert 15 Oktober 1859 verskyn het.
1875 – Tweede vergadering van die GRA
Die Genootskap van Regte Afrikaners hou sy tweede vergadering en besluit finaal dat dit sy naam sal wees, en om te staan vir Taal, Nasie en Land. Daar word ook besluit om ’n maandblad van sestien bladsye te publiseer met die titel Die Afrikaanse Patriot.
1907 – Spoorlyn voltooi
Die spoorlyn tussen Kaapstad en George is voltooi.
1912 – Louis Botha se brief aan sir David Graaff oor die naturellekwessie
In ’n brief aan sir David Graaff spreek generaal Louis Botha die gedagte uit dat die moeilikste kwessie in daardie stadium die sogenaamde naturellekwessie is. Die saak moet met geduld, verdraagsaamheid en takt hanteer moet word. As ’n oplossing behoort Brittanje Swaziland, Basoetoland (Lesotho) en Betsjoeanaland (Botswana) aan die Unie af te staan en moet die Unie, wat die naturellevraagstuk betref, met segregasie voortgaan. Die naturelle in Suid-Afrika sou selfregering onder toesig van die Unie kan ontvang. Die gebiede waar hulle sou kan woon en in ’n mate hul eie sake sou kan reël, sou die Transkei, Swaziland, Zoeloeland, Basoetoland en ’n deel van die Soutpansbergse distrik wees. Dit sou hulle in staat stel om hulself te help. ’n Moeilike probleem wat sou oorbly, is die gemengde bevolking wat in sekere gebiede sou voortbestaan. Die naturelle se regte aldaar mag nie uitgebrei word nie – veral nie die stemreg nie. Die verkoop van grond aan mekaar in die onderskeie blanke en swart gebiede sou ook nie toegestaan moet word nie. Hoe dit ook al sy, iets sal dringend gedoen moet word omdat die bitterste haat andersins kan ontstaan. As iets nie behoorlik en op praktiese wyse aangepak word nie, sal die resultaat ’n bloedige oorlog wees. ’n Oplossing sou ook die blanke se vertroue wek, want dan sou Suid-Afrika ’n witmansland kan word. Verder sou ’n oplossing die invloed van die Britse Imperiale owerheid in Suid-Afrika wat naturellesake betref, beëindig. Wat die gekleurde bevolking in Kaapland betref, sal die saak opgelos moet word min of meer asof hulle blankes is, aldus generaal Botha in 1912.
1914 – Afrikanerrebellie
Manie Maritz antwoord uitvoerig in Hollands op Jan Smuts se telegram van 23 September dat dit vir hom onmoontlik sal wees om sy manskappe te verdeel en teen die Duitsers op te trek omdat hulle allesbehalwe voldoende opgelei en toegerus was om ’n veldtog te onderneem. Hy voeg by dat hy eerder uit sy pos sal bedank. Daarbenewens het hy Jan Smuts daaraan herinner dat beide hy en Louis Botha verklaar het dat net vrywilligers aan die inval in Duitswes-Afrika gaan deelneem. Hy sluit die volgende versekering in sy telegram aan Smuts in: “Ek sal my bes doen om u te ondersteun aan hierdie kant van die grens en sal ter wille van beskermingsdoeleindes onmiddellik met my soldate wat behoorlik uitgerus is in die rigting van Ukamas opruk.”
1917 – Sir Ernest Oppenheimer vestig die Anglo American Corporation van SA met ’n kapitaal van £1 miljoen
GEBOORTES
STERFTES
1966 – Dr. Johannes Frederick (Hans) Janse van Rensburg, prokureur en leier van die Ossewabrandwag (* 24 September 1898)
Johannes Frederick Janse van Rensburg is op hierdie dag gebore. Sy vader se deelname aan die Anglo-Boereoorlog, die nederlaag teen die Engelse en die bewuste verengelsingsbeleid daarna, het ’n belangrike rol in sy vormingsjare te Winburg gespeel. Sy loopbaan is gekenmerk deur buitengewoon vinnige bevordering – in 1930 het hy sy doktorsgraad in die regte behaal, en drie jaar later tot Sekretaris van Justisie bevorder. Dit was in hierdie hoedanigheid dat hy Duitsland besoek het, Hitler ontmoet het en sterk deur die Nasionaal-Sosialistiese ideologie beïndruk is. Op 38-jarige ouderdom is hy as Administrateur van die OVS aangestel, maar hy bedank in 1940 om Kommandant-generaal van die Ossewa-Brandwag (OB) te word, ’n beweging wat in die dertigerjare derduisende Afrikaners gelok het. Die oorsprong van hierdie beweging was onder meer geleë in die Simboliese Ossewatrek van 1938 wat Afrikaner-patriotisme tot ’n hoogtepunt gevoer het. In navolging van die Duitse Nasionaal-Sosialisme was die amptelike beleid van die OB onder meer ’n verenigde volkspolitiek met burgerskap slegs aan volksgenote, anti-kapitalisme en anti-Kommunisme, geleidelike rassesegregasie en bekamping van werkloosheid. Omdat die OB nie ’n afgebakende terrein vir sy bedrywighede gehad het nie, is ’n ooreenkoms tussen die OB en die Herenigde Nasionale Party (HNP) van dr. DF Malan gesluit. Hierdeur is bepaal dat die Party die politieke terrein sou dek terwyl die OB op nie-politieke terrein, soos die beskerming en uitlewing van die Voortrekkerbeginsels en -ideale, insluitende die godsdienstige, morele en ekonomiese opbou van die Afrikanervolk, sou optree, en daar het hy in werklikheid groot besieling gebring. Gaandeweg het vervreemding egter tussen die Party en die OB ontstaan omdat laasgenoemde al meer op die politieke terrein beweeg en selfs verklaar het dat slegs hy in staat sou wees om ’n republiek vir Suid-Afrika te verkry. Toe die OB begin spot met die futiliteit van demokratiese verkiesings en die leiers van die HNP as liberaliste bestempel, het ’n toenemende getal Nasionaliste die OB verlaat, en na 1948 was hierdie organisasies nie meer ’n belangrike faktor nie. Van Rensburg is op 25 September 1966 in Kaapstad oorlede nadat hy nog sekere amptelike poste beklee het.
2015 – Evert Snyman, radio-omroeper, stemkunstenaar, akteur en skrywer (* 6 Oktober 1954)
Evert Snyman was ’n Afrikaanse radio-omroeper, stemkunstenaar, akteur en skrywer. Snyman was veral bekend as die voorleser en aanbieder van kinderprogramme op Radio Sonder Grense, asook vir sy kinderreeks, Die avonture van Stoffel die seekoeibulletjie.
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Langner, Danie & Raath, Andries. 2014. Die Afrikanerrebellie 1914-1915. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
