5 SEPTEMBER
GEBEURE
1914 – Afrikanerrebellie
Koos de la Rey onderbreek sy reis na Kaapstad om die oefenkamp op Potchefstroom by te woon. Daar is teenstrydige getuienis oor wat hier gebeur het. Volgens een variasie daarvan het Jan Kemp vir De la Rey genooi hom om die manskappe kortliks toe te spreek. De la Rey vermaan hulle om getrou aan hulle offisiere te wees. Dieselfde aand in Potchefstroom kuier De la Rey by Kemp se woonhuis. Hy vertel by dié geleentheid dat Siener van Rensburg in ’n visioen gesien het hoe kommando’s uit die Vrystaat en uit Transvaal weswaarts trek, dan verenig en terugkeer om die Vierkleur te hys. De la Rey en Kemp kom toe ooreen dat, indien die parlement sou besluit op ’n inval, De la Rey sy senatorskap sal neerlê en dadelik na Potchefstroom sal terugkeer. Hulle sou dan die gelyktydige ontslag van al die offisiere bewerkstellig. Volgens kaptein Watkins, wat volgens sy eie getuienis teenwoordig was en later die aand vir De la Rey na die treinstasie geneem het, het laasgenoemde vertel dat hy ’n opstand beplan en dat Louis Botha as die president van die Afrikanerrepubliek ingehuldig sou word. De la Rey se seun Hennie, wat ’n jong offisier in die kamp was, het vertel dat sy pa geen toespraak in die kamp gehou het nie. Ander getuies bevestig dit en beweer voorts dat De la Rey nie daardie aand by Kemp aan huis was nie, maar in die kamp geëet het en die moontlikheid van ’n rebellie summier verwerp het.
1939 – Genl. Hertzog bedank as Premier
Sondag, 3 September, kondig Chamberlain, die Britse premier, in die laerhuis aan dat die Britse regering oorlog teen Duitsland verklaar het. Dieselfde Sondag het genl. JBM Hertzog, Premier van die Unie van Suid-Afrika, sy kabinet na Groote Schuur ontbied. Hy het die Kabinet reeds die vorige dag uitvoerig ingelig oor sy reeds bekende standpunt dat hy in die Parlement gaan voorstel dat die Unie neutraal bly in geval van ’n oorlog tussen Brittanje en Duitsland. Op die Sondagvergadering het dit duidelik geblyk dat genl. Smuts en ander van sy kabinetslede hierdie standpunt nie onderskryf nie. Die volgende dag, Maandag 4 September, dien genl. Hertzog by die Volksraad sy neutraliteitsmosie vir bekragtiging in. Dit word die aand na ’n lang debat met ’n meerderheid van dertien stemme, onder wie vier oud-Nasionaliste, verwerp. In plaas van ’n verkiesing uit te skryf soos baie gehoop het, het goew-genl. sir Patrick Duncan genl. Smuts gevra om ’n nuwe regering saam te stel. Genl. Hertzog het sy amp op die 5de neergelê, en op 6 September het ’n erg verdeelde Suid-Afrikaanse volk tot die Tweede Wêreldoorlog toegetree, een van die mees ingrypendste verdelingsfaktore in ons geskiedenis. Nou het vir die Nasionale Afrikanerdom net een pad oopgelê, ’n lang, moeisame en moeilike pad. Slegs ’n onafhanklike republiek, wat met verenigde kragte tot stand gebring is, sou in die toekoms ’n blywende einde maak aan ’n vernederende herhaling van 5 September.
GEBOORTES
STERFTES
1900 – Danie Theron, kommandant, baasverkenner en krygsman in die Anglo-Boereoorlog (* 9 Mei 1872)
Danie Theron was ’n baasverkenner in die Anglo-Boereoorlog.
Bronne:
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge. 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Johannesburg: FAK.
Langner, Danie & Raath, Andries. 2014. Die Afrikanerrebellie 1914-1915. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Vriende van Afrikaans. Dae uit ons geskiedenis. ’n Afrikaanse kultuur-historiese dagboek. Kaapstad: Griffel.
