AFRIKANERLEIERS VERSKIL OOR ENGELS

Engels was, naas Hollands, ook ’n vak en voertaal by CNO-skole. Van standerd 3 (graad 5) af het Engels as voertaal en vak ewe veel tyd gekry as Hollands. Die skole het die bepaling in verband met Engels soms met teensin toegepas. Maar Eendracht, waar die gevierde ds. HS Bosman van Pretoria die CNO-leier was, was so Engels dat dit selfs van ’n pro-Engelse koers beskuldig is. ’n Inspeksieverslag van prof. PJ Mulder het bevind dat die voertaal al in die laerskool oorwegend Engels is en dat van die onderwyseresse hulle moeilik in Afrikaans of Nederlands kon uitdruk. Die skool het betoog dat die eksamineringsliggaam, die University of the Cape of Good Hope, Engels as enigste eksamentaal erken, en dat hy die leerlinge vir hul tweetalige vaderland voorberei.

Daar was twee kampe in die CNO-beweging, naamlik ds. Bosman (wat reeds in die ou Transvaal ’n voorvegter vir meer Engels was) en genls. Botha en Smuts aan die een kant en die Vereeniging voor Onderwijzers en Onderwijzeressen in Zuid-Afrika (VVOOZA) aan die ander. Eersgenoemde drie wou Boer en Brit in dieselfde tweetalige skole saambring, en het klem gelê op Engels as mede-voertaal. Maar volgens die VVOOZA het juis dit die behoud van die Hollandse taal en daardeur ook die Afrikanervolk in gedrang gebring. Hulle het toegegee dat Engels nodig was vir Afrikanerkinders, maar nie in so ’n mate dat dit vir die leerlinge soos hul eie taal word nie.

Ook in die Vrystaat is in 1904 en 1905 ’n hele aantal CNO-skole onder beheer van kerkrade opgerig. Behalwe die gebrek aan skoolgeboue en moeilikheid om onderwysers in die hande te kry, was die geldskaarste hul vernaamste probleem. Die staatskole het gratis onderwys, spoorwegkonsessies en vrypasse aangebied, waarvan die CNO-leerlinge uitgesluit is. Dit wil voorkom of die Vrystaat niks gekry het van die ZAR-“erfgeld” wat uit Nederland na Transvaal gekanaliseer is nie. Die Vrystaatse CNO-skole kon dit nie volhou nie, en in 1905 het verteenwoordigers van die kroonkolonie en die NG Kerk ooreengekom om die staats- en CNO-skole te verenig. Die voertaal sou Engels wees, maar ewe veel tyd sou gaan aan Hollands en Engels as vak.

Die ooreenkoms was vernederend vir Hollands, het De Vriend des Volks geskryf. Pres. Steyn en ’n taalstryder, ds. W Postma, wou nie die ooreenkoms steun nie. Die Gereformeerde Kerk was sterk daarteen, en De Volksstem, die Transvaalse kerkblad De Vereeniging en die pers in Nederland het dit gekritiseer. Enkele NG gemeentes soos Brandfort en Smithfield was teen amalgamasie. Die Gereformeerde Kerk het CNO voortgesit en ds. Postma het in Augustus 1905 die Vrije Christelike School gestig. Dis aanvanklik in die kerkgebou van die Gereformeerde gemeente gehuisves. Daaruit het die Laer- en Hoërskool Sentraal voortgekom, wat in die 1960erjare die grootste Vrystaatse skool sou word. Die teenkanting teen die Engelse gees van Eunice het daartoe gelei dat ’n groep Afrikaners onder leiding van pres. Steyn in Augustus 1907 die Christelike en Nasionale Meisieskool Oranje gestig het.