DIE OU TRONK, GRAHAMSTAD

Die ontstaan van Grahamstad was, soos in die geval van meeste van ons dorpe en stede, heel beskeie. ’n Eenvoudige en langwerpige geboutjie in Hoogstraat, ’n klein entjie onderkant die bekende Drosdyhek, was een van die eerste geboue, indien nie die heel eerste nie, wat in hierdie dorp verrys het. Dit was oorspronklik ’n tronk.

In 1812 is majoor G.S. Fraser as onder-landdros van die distrik Uitenhage na Grahamstad gestuur om hier ’n sub-drosdy te stig. Van landdros Jacob Cuyler van Uitenhage het hy opdrag gekry om geskikte terrein vir die oprigting van ’n huis en ’n tronk uit te soek, en om die nodige planne sowel as ’n raming van koste vir hierdie geboue aan hom voor te lê. Fraser het op die standplaas waarop hierdie geboutjie geleë is, besluit omdat dit naby die terrein was wat hy vir ’n drosdy in die oog gehad het.

In Januarie 1813 is die planne vir ’n huis vir die landdros, ’n huis vir die geregsbode en vir ’n tronk aan kol. Cuyler voorgelê en hy het dit goedgekeur. Op 16 April 1813 is kontrakte vir die oprigting van dié geboue met It. W.L. von Buchenröder gesluit, maar weens gebrek aan geskoolde arbeid het die werk so stadig gevorder dat die tronk en die huis van die geregsbode in Junie 1814 nog slegs dakhoogte was. Baron Knobel, die regeringslandmeter, wat in hierdie maand die dorp opgemeet en aangelê het, het die noordelike muur van die tronk as riglyn vir die aanleg van Hoogstraat, en dus vir die aanleg van die dorp, geneem.

In Junie 1817 was Von Buchenröder nog nie met die gebou klaar nie. Die regering het hom betaal vir die werk wat hy gedoen het en het sy kontrak opgesê. Dit is onseker wanneer die tronk voltooi is, maar in Januarie 1822 rapporteer die landdros van Albany, H. Rivers, al weer dat die tronk, waarby nou ook ’n skutkraal was, nie slegs té klein is nie, maar dat sy ligging in die middel van die dorp aan die hoofstraat vir die inwoners hoogs aanstootlik is. Hy doen aan die hand dat dit verkoop word en die opbrengs vir die bou van ’n nuwe tronk aangewend word. ’n Nuwe tronk is dan ook in 1824 voltooi en kort hierna het die ou tronkgeboutjie die Grahamstadse Openbare Skool geword wat dit tot omstreeks 1842 gebly het. Daarna het dit die eerste openbare biblioteek van Grahamstad geword en is vir die doel tot 1863 gebruik.

Na 1863 is die ou tronk vir diverse doeleindes aangewend totdat die regering dit uiteindelik in 1930 aan die Stadsraad oorgedra het met dien verstande dat dit as ’n historiese monument bewaar moes word en dat dit nie sonder die toestemming van die regering vervreem mag word nie. Teen 1948 was dit so vervalle dat die Stadsraad op die punt gestaan het om die regering te versoek om die gebou te mag sloop. In hierdie stadium is die historiese belangrikheid van die ou tronk onder die aandag van die Historiese Monumentekommissie gebring. Op sy aandrang en deur die bemoeiing van die tak Oostelike Provinsie van die Suid-Afrikaanse Nasionale Vereniging is dit deur die stadsraad gerestoureer en aldus vir die nageslag bewaar.

(Bronsplaat 1953)