FORT WILLSHIRE, PEDDIE

Op die pad van Fort Peddie na Alice, ongeveer nege km noord van Breakfast-vlei, in ’n hoefboog van die Keiskamma, was die bekende Fort Willshire geleë. Tans is sy standplaas nog slegs kenbaar deur afsonderlike groepe bouvalle. Op ’n heuwel ongeveer ’n kilometer bokant die sameloop van die Keiskamma en die Ngqakayi is die bouval van die eerste fort, wat in 1819 deur lord Charles Somerset beplan, dog nooit voltooi is nie. Laer af, op die walle van die Keiskamma, is die bouval van die sogenaamde Keiskamma-kaserne of Fort Willshire, geleë.

Vroeg in die jaar 1819 het die Vyfde Xhosa-oorlog uitgebreek, en op 22 April het Makanna met ’n leër van 10 000 man Grahamstad aangeval. Deur die optrede van lord Charles Somerset is die oorlog weldra tot ’n einde gebring. Hy het self na die grens gegaan om die vredesooreenkoms met die Xhosa te sluit. Die Keiskamma met sy boloop, die Tjumie, sou voortaan die wesgrens van Xhosaland wees, en die gebied tussen die Keiskamma- en die Visrivier sou as ’n neutrale streek, as ’n niemandsland, behou word om sodoende ’n duidelike skeiding tussen Boer en Xhosa te handhaaf. Grenswagte sou in forte geplaas word om die binnedringing van die gebied deur Xhosa-stamme te verhoed.

Die grootste van die forte was Fort Willshire, so genoem na luit.-kol. Thomas Willshire van die 38ste Regiment. Dit is beplan dat die fort vyfhoekig met ’n borswering op elke hoek sou wees. Dit sou bestaan uit ’n kaserne vir ’n garnisoen van 200-250 man asook stalle en pakhuise. Onder die toesig van majoor W.C. Holloway en luit.-kol. Willshire het die Royal African Corps en die Royal Engineers in November 1819 met die bou van die fort begin.

Dieselfde jaar nog het lord Charles Somerset met verlof na Engeland vertrek en sir Rufane Shawe Donkin het as waarnemende goewerneur opgetree. In Mei 1820 besoek hy Fort Willshire. Hy vind dat die bouery nog steeds aan die gang is maar dat daar nog geen skuiling vir die troepe is nie. Hy skort dus die bou van hierdie fort op en gee aan luit. Rutherford opdrag om die sogenaamde Keiskamma-kasernes vir 250 man op die oewer van die rivier naby die water op te rig. Hieroor was lord Charles Somerset by sy terugkeer teen die einde van 1821 bitter ontevrede, net soos oor verskeie ander van Donkin se besluite. Die kaserne was egter nou reeds voltooi en deur die troepe beset. Aan die eerste fort is nie verder gebou nie en die kaserne op die rivier het as Fort Willshire bekend geword. Om die vriendskapsbande met die Xhosa te versterk en die handel te bevorder, het die landdros van Albany in 1821 in opdrag van Donkin met die Rarabehoof, Ngqika, ooreengekom dat daar jaarliks ’n kermis by Fort Willshire gehou sou word. Om enige onreëlmatigheid te voorkom het lord Charles Somerset in 1824 deur proklamasie hierdie handel tot in die fynste besonderhede gereël. Dit sou onder die uitsluitende toesig van, die militêre kommandant of sy gemagtigde op Woensdae, Donderdae en Vrydae op vasgestelde ure plaasvind. Van die Xhosa kon ivoor, velle, huide, koring, kuriositeite, mandjies, e.s.m. vir klerasie, wol- en katoengoedere, messe, tonteldose, landbou-instrumente, negosieware, kookgereedskap, knope en krale geruil word. Elke handelaar moes van ’n lisensie voorsien wees. Die koop van beeste en die verkoop van wapens, ammunisie en drank was verbode.

Die handel het ’n buitengewone omvang aangeneem. So is daar gedurende die laaste vier maande van 1824 en die eerste drie maande van 1825 meer as 22 500 kg ivoor ingekoop, terwyl een firma alleen gedurende Augustus tot Desember 1824 meer as 1 800 kg gekleurde krale verkoop het.

Tot 1830, toe handelaars toegelaat is om Xhosaland binne te gaan, was Fort Willshire die belangrikste handelspos op die Oosgrens. Met die uitbreek van die Sesde Xhosa-oorlog in 1834 is dit tydelik ontruim en deur die Xhosa geplunder. Dit is egter weer beset en het gedurende die oorlog as een van die mees strategiese punte gedien. In September 1836 het die hof van ondersoek na die dood van Hintza hier sitting gehou.

Na afloop van die Sesde Xhosa-oorlog het sir Benjamin D’Urban die gebied tussen die Keiskamma en die Kei as die Provinsie Koningin Adelaide geannekseer. Die Britse Regering het dit egter aan die Xhosa teruggegee en weer eens die Visrivier as die oosgrens van die Kolonie vasgestel. Fort Willshire het nou buite die Kolonie geval, is gevolglik ontruim en het in verval geraak.

(Bronsplaat 1954)

Foto: Henry Butler • Fort Willshire c. 1838 • William Fehr-versameling

Bron: Oberholster, J.J. 1972. Die Historiese Monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Die Kultuurstigting Rembrandt van Rijn, pp. 164-166.