HERMANUS STEYN (1743-1804)

PRESIDENT VAN DIE REPUBLIEK VAN SWELLENDAM

Aan Hermanus Steyn is die eer toegedig dat hy die eerste president van ’n onafhanklike republiek in Suid-Afrika was. Dis ’n verkeerde voorstelling, want ’n onafhanklike republiek het in ons land nie bestaan voordat die Voortrekkers dit in Natal gestig het nie; dog die feit dat Steyn nie ’n staatspresident was nie, neem nie weg dat hy hom deur sy optrede gedurende die end van die 18de eeu onvergeetlik gemaak het in ons geskiedenis nie.

Hy is gebore in 1743 en op 15 Desember daardie jaar gedoop. Sy kinderjare het hy op Bruintjiesrivier, die plaas van sy vader, geslyt. Op 22-jarige ouderdom het hy hom in die huwelik begeef met die weduwee Margaretha van Staden, en reeds in 1789, toe hy hom op die plaas Jan Harmansgat in die distrik Swellendam gevestig het, het hy soveel aansien verwerf dat hy as heemraad gekies is.

Die groot stryd van ’n pasgebore nasie teen die oorheersing en uitbuiting van die Oos-Indiese Kompanjie, wat as vreemde onderdrukker beskou is, was nog steeds aan die gang. Die bal wat met die afvaardiging van Jacobus van Reenen e.a. na Nederland as volksrepresentante aan die rol gesit is, het aan die rol gebly.

In die tagtigerjare het die nasionaalbewuste Afrikaanse patriotte ’n beroep op die Nederlandse State-generaal gedoen om hulle te help om hulle ideale verwesenlik te kry, dog ook dit het nie die gewenste resultate gehad nie.

Besiel deur die voorbeeld van die Amerikaanse en die Franse rewolusies, het die burgery nou besluit om die hef in eie hande te neem en hulself eenvoudig met geweld vry te maak van die Kompanjie se juk.

Aan hierdie Patriottebeweging het ook Hermanus Steyn deelgeneem. Oor die aandeel wat hy daaraan geneem het tydens die sewentiger- en tagtigerjare, is niks van bepaalde aard bekend nie. Soveel staan vas dat hy hom gedurende die tydperk seker veel moes opgeoffer het in belang van die beweging, want gaandeweg is hy deur die patriotte in sy distrik as hulle voorman beskou.

Toe Swellendam dan ook in 1795 besluit het om hom los te maak van die Kompanjie se oorheersing, en die Kompanjie se landdros afgedank het, het hulle na Steyn opgesien as eerste burger en hom as nasionale landdros en president (d.i. voorsitter) van die hof van landdros en heemrade gekies – ’n betrekking wat hy beklee het tot met die onderwerping van Swellendam in November 1795.

Nadat hy, onder Britse bewind, vir enige maande as heemraad opgetree het, het hy hom uit die openbare lewe teruggetrek en omstreeks 1804 is hy oorlede.

Saam met Steyn moet ook die naam genoem word van Gerotz, wat as een van die leiers van die nasionale beweging in Graaff-Reinet opgetree en aldaar ’n soortgelyke rol as dié van Steyn gespeel het.

Hierdie manne verdien hulde omdat hulle aan die begin van ons bewuswording as selfstandige nasie die voortou geneem het om vir ons op te eis daardie regte en vryhede wat elke selfstandige nasie toekom, daardie onvervreemdbare menseregte, ewig geborge in die boesem van die natuur.