LIONEL PHILLIPS (1855-1936)

Sir Lionel Phillips was ’n Suid-Afrikaanse mynmagnaat, filantroop en politikus

Lionel Phillips is op 6 Augustus 1855 in ’n Joodse laermiddelklasgesin gebore, maar sy grafskrif dui sy geboortedatum as 22 Augustus 1856 aan. Die Phillipse het hulle as handelaars bekwaam en deel uitgemaak van ’n groeiende groep Jode wat ’n belangrike rol in die politieke en handelslewe van Groot-Brittanje in die 19de eeu gespeel het. Hoewel sy vroeë formele opleiding beperk was, is hy met ’n goeie kennis van Frans en sielkunde toegerus.

Hy het sy loopbaan op veertienjarige ouderdom begin en as boekhouer vir sy pa gewerk en terselfdertyd privaat gestudeer om lid van die Instituut vir Meganiese Ingenieurs te word. Hy het in 1875 op die diamantveld in Kimberley aangekom nadat hy, soos talle Jode destyds, te voet van Kaapstad daarheen gereis het. Joseph Benjamin Robinson het hom in Kimberley as sorteerklerk aangestel, later het hy ’n kort tydperk lank ’n nuusblad bekend as The Independent bedryf en daarna het hy ’n mynbestuurder geword. Hy het sy eerste fortuin in Kimberley deur beleggings in die mynbedryf gemaak maar in 1884 het hy dit verloor toe die diamantmark in duie gestort het terwyl hy met vakansie in Engeland was.

Phillips het Cecil John Rhodes en Alfred Beit onder sy vriende getel. In 1889 is hy as mynboukonsultant by Eckstein & Co aangestel; ’n onderneming wat sy hoofkwartier in Corner House gehad het en waarin Beit die meerderheid aandele gehou het. Phillips is as gehard en daadkragtig beskryf en was vasbeslote om in sy doelwitte te slaag. Hy het die hoop gekoester om eendag die bestuurder van De Beers te wees, maar Beit het hom ’n jaarlikse salaris van £ 2 500, vergoeding vir alle kostes en 10% van alle winste wat uit die bestuur van die onderneming se belange in die Nellmapius-sindikaat voortgespruit het, aangebied.

Toe Phillips in Johannesburg aangekom het, was die stad se sakewêreld in ’n chaotiese toestand. Jules Porgès, ’n Parys-gebaseerde finansier en sakevennoot van Beit wat ’n belangrike rol in die opkoms van die Johannesburgse Radhere gespeel het, was van plan om af te tree terwyl die Johannesburgse effektebeurs heeltemal deurmekaar geraak het nadat ’n opname deur die stad se myne die potensiële gevaar van ’n mynramp getoon het.

Phillips het gou ’n leidende rol in die mynbedryf gespeel en was aktief betrokke by die Uitlander-beweging wat die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) die stryd aangesê het. In 1885 is hy getroud met Florence Ortlepp, die dogter van ’n Colesbergse landmeter en natuurkundige. Twee seuns en ’n dogter is uit die huwelik gebore. In 1882 het hy Hermann Eckstein as die president van die Kamer van Mynwese opgevolg.

Die Phillipse se huis, Hohenheim, is op die perseel van die huidige Charlotte Maxeke-hospitaal in Johannesburg in die destyds nuwe voorstad Parktown opgerig. Florence Phillips het die ontwikkeling van hierdie voorstad voorgestel weens die lugbesoedeling in die suidelike stadsdele waar mynbedrywighede ’n stofprobleem veroorsaak het. Hohenheim, wat in 1892 deur Frank Emely ontwerp is en twee jaar later voltooi is, was die eerste herewoning in Parktown. Die bekende skrywer van Jock of the Bushveld en mynfinasier sir Percy Fitzpatrick het dit later bewoon. In 1909 het die Phillipse die Villa Arcadia in Parktown betrek.

Phillips het sy politieke oortuigings in ’n toespraak geopenbaar wat hy by die inwyding van die nuwe kantoor van die Kamer van Mynwese in November 1895 gelewer het. Nadat die Jameson-inval in 1896 misluk het, het die omvang van Phillips se persoonlike betrokkenheid by die Hervormingsbeweging duidelik geword. Die Hervormingskomitee, wat uit 56 lede bestaan het, het besware van Johannesburgers aan pres. Paul Kruger se regering oorgedra. Phillips het die uitkoms van die inval ingewag en was gereed om aan die verwagte opstand deel te neem. Toe die nuus van die inval hom bereik het, het hy hom op 10 Januarie 1896 aan die owerhede oorgegee en skuldig gepleit. Hy is aanvanklik saam met ander samesweerders soos kol. Frank Rhodes (Cecil John Rhodes se broer) en John Hayes Hammond deur regter Reinholdt Gregorowski ter dood veroordeel, maar nadat hulle ses maande in die gevangenis was, het pres. Kruger die meeste samesweerders se straf uitgestel en elkeen is ’n boete van £ 25 000 opgelê. Phillips is verder gewaarsku dat hy in ballingskap sou moes gaan as hy verder by die politieke sake van die ZAR sou inmeng.

Phillips het hierdie waarskuwing geïgnoreer en ’n opruiende artikel in die Nineteenth Century gepubliseer. Gevolglik het die staatsaanklaer Jan Smuts hom uit die ZAR verban terwyl Jameson en sy mede-invallers deur pres. Kruger na Londen gestuur is om daar voor ’n Kroonhof te verskyn; ’n besluit wat alle betrokke partye in die verleentheid gestel het. Rhodes is gedwing om as eerste minister van die Kaapkolonie en as voorsitter van die British South African Company te bedank. Phillips het hom in Engeland gaan vestig, waar hy die herewoning Tylney Hall in Hampshire vir £ 77 000 gekoop het. Hy het tot aan die einde van die Anglo-Boereoorlog in Engeland gebly maar Alfred Beit en Julius Wehrner het hom oorreed om tot voordeel van die onderneming se belange na Johannesburg terug te keer.

Hy is herverkies tot voorsitter van die Kamer van Mynwese en het as afgevaardigde van die Unionisteparty ’n setel in die parlement van die nuutgestigte Unie van Suid-Afrika gewen. Hy was een van die mees vooraanstaande deskundiges van goudmynbou in Suid-Afrika en het as onbestrede leier en mondstuk van die mynbedryf opgetree.

In 1912 se Nuwejaarserelys is hy tot baronet geadel. Toe hy op 11 Desember 1913 op pad van die Corner House na die Randklub was, het ene Misnun, ’n vakbondlid en winkeleienaar hom vyf keer geskiet omdat Philips herhaaldelik geweier het om handelsake te bespreek. Phillips het die moordpoging oorleef en Misnun is vyftien jaar gevangenisstraf opgelê en het sy eie lewe geneem kort nadat hy vrygelaat is. Dit was nie Phillips se enigste gelukkige ontsnapping nie. Toe hy in Kimberley gewoon het, het hy sy staanplek verloor en sowat 100 meter diep teen die steil helling van ’n diamantboorgat geval. Hy het dit oorleef en net ligte skrapies opgedoen.

In 1914 het hy na Londen verhuis om die pos van besturende direkteur van Central Mining Company te beklee. Gedurende die Eerste Wêreldoorlog is hy as die Britse regering se raadgewer oor die metaalbedryf aangestel. Hy het in 1924 na Suid-Afrika teruggekeer en hom op die plaas Vergelegen naby Somerset-Wes, wat hy reeds in 1917 as geskenk aan Florence gekoop het, gevestig.

Lionel en Florence Phillips het met hul kunsversameling ’n blywende nalatenskap in Suid-Afrika gelaat. Florence het ’n veldtog vir die stigting van die Johannesburgse Kunsmuseum gevoer en sy eerste versamelings saamgestel, waaronder haar kantversameling, terwyl Lionel sewe olieverfskilderye en ’n Rodin-beeldhouwerk geskenk het. Nog ’n belangrike blywende bydrae tot die gemeenskap van Johannesburg was die Rand Regimente-monument in die Johannesburgse Dieretuin wat deur sir Herbert Baker ontwerp is. Lionel het gedien op die komitee wat die gedenkteken beplan het, en ook vir die Vredesengel-beeldhouwerk bo-op die monument betaal. Die monument is in 1999 aan alle slagoffers gewy en herdoop na die Anglo-Boereoorlogmonument.

Phillips het die Witwatersrandse Landbouvereniging laat herleef en tussen 1906 en 1924 as president gedien.

Toe Lionel die Vergelegen-landgoed in 1917 gekoop het, het hy dit in Florence se naam laat oordra. Die herehuis was destyds in ’n ellendige toestand en Florence, wat deur Graham Viney in sy Colonial Houses of South Africa as “’n formidabele Edwardiaanse gasvrou en onvermoeide beskermvrou van die kunste” beskryf is, het die Joodse argitek Joseph Solomon aangestel om die huis te restoureer. Sy opdrag was om eers die Bolandse Kaaps-Hollandse plaasargitektuur te bestudeer voordat hy die projek sou aanpak. Daarom was dit een van die beste, maar ook duurste, restourasieprojekte van sy tyd. Die wynkelder is as Lionel se biblioteek ingerig en Florence het die agthoekige tuine uitgelê. Die paar het ook herehuise in Engeland besit.

Phillips is op 2 Julie 1936 in die ouderdom van tagtig jaar oorlede.

deur Daantjie Badenhorst