DIE FAK EN “DIE FAK”

Hoewel Afrikaans amptelik erken is, is dit nog oral in die handel en staatsdiens afgeskeep. Daarop het ’n groep Johannesburgse Afrikaners gewys wat in 1929 in die pers betoog het dat die verengelsing nie gekeer kon word nie omdat daar nog geen organisasie is wat die kragte kon saamsnoer en help dat verenigings in aanraking bly met mekaar nie.

Veral ’n aantal Transvaalse Afrikaners soos die Broederbond-sekretaris, Ivan Lombard, het gemeen ’n sterk organisasie is nodig. Die AB het voorbereidsels getref vir ’n taal- en kultuurkonferensie waarop 317 afgevaardigdes onder beskerming van die SA Akademie op 18 en 19 Desember 1929 in Bloemfontein die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge (FAK) gestig het. Dr. NJ van der Merwe, Nasionale LV vir Winburg, was voorsitter en Lombard sekretaris. Bekendes op die konferensie was die digter Jan FE Celliers, dr. AJR van Rhyn, redakteur van Die Volksblad wat in 1925 ’n dagblad geword het en die kunsskilder Erich Mayer van Fouriesburg. Die Duitsgebore Mayer het hom in 1899 by die Boeremagte aangesluit en is in 1900 as krygsgevangene na Sint Helena gestuur. Veral sy uitbeelding van Boere op kommando en Nylstroomse Nagmaaltonele het hom beroemd gemaak.

’n Vroeë onderneming van die FAK was die uitgee van ’n boek wat in die volksmond bekend geraak het as Die FAK. Dit was die FAK-𝘴𝘢𝘯𝘨𝘣𝘶𝘯𝘥𝘦𝘭. Die Afrikaanse Studentebond het die eerste aan so iets gedink en in 1929 liedjies begin insamel. Omdat die vordering so stadig was, het die ASB die FAK gevra om dit te doen. Die FAK het in 1931 besluit om die liedjiebundel uit te gee met Stephen Eyssen as redakteur. Hy was onderwyser aan die Hoër Volkskool, Heidelberg, Transvaal, later skoolhoof. Intussen het dr. Hugo Gutsche, ’n afgetrede Lutherse predikant, en WJ du P Erlank, later bekend as die skrywer Eitemal, die uitgewery JH de Bussy gevra om ’n bundel liedere uit te gee. De Bussy het hulle gevra om saam met Stephen Eyssen te werk aan ’n bundel.

Erlank het ’n tyd lank by Gutsche in sy huis in Heidelberg gaan inwoon, sodat hulle beter kon saamwerk. Erlank het die liedere vertaal of self gedig, terwyl Gutsche hulle musikaal bewerk het. Onder die liedere wat Erlank self geskryf het, was “Die lied van Jong Suid-Afrika”, “Die bootjie na Kammaland” en “Goud en silwer”. Gutsche was dus die komponis van “Die lied van jong Suid-Afrika”, wat jong mense geslagte lank entoesiasties gesing het. Die FAK-volksangbundel, later net FAK-𝘴𝘢𝘯𝘨𝘣𝘶𝘯𝘥𝘦𝘭, kon in 1937 met 314 liedere verskyn. Die bundel is telkens bygewerk en honderdduisende eksemplare is versprei.

Die leuse van die FAK, “Handhaaf en Bou”, was die titel van ’n reeks Engels-Afrikaanse woordelyste wat die FAK deur vakkundiges laat opstel het. Die eerste deel was Motorterme, gevolg deur Kruideniersware en slagtersterme, en 12 lyste van veral sportterme. Van 1937 af was dr. PJ Nienaber redakteur van die reeks. Só begin die loopbaan van hierdie groot kultuurbewaarder, wat ook ’n volledige bibliografie van alle Afrikaanse boeke opgestel het.

Binne twee jaar is 400 liggame by die FAK ingeskakel en nuwes gestig. Een daarvan was die ATKV, die Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging, op 19 Augustus 1930 in Kaapstad. Dit het sy lede op allerlei maniere gehelp: met studielenings, ’n assuransieskema, ’n sterftefonds, ’n fonds vir weeskinders en vakansie-oorde. Nog ’n praktiese projek was die stigting in 1935 van die SA Noodhulpliga. Van 1931 af is Die Taalgenoot die ATKV se spreekbuis. Die ATKV is ook nou nog een van die aktiefste Afrikaanse verenigings. Die ATKV het twee strandoorde aangekoop – by Hartenbos naby Mosselbaai en Natalia by Illovo aan die Natalse suidkus – waar lede en hul gesinne, maar ook nie-lede, vakansie kon gaan hou. Hartenbos is in 1936 gekoop, en erwe is so goedkoop beskikbaar gestel dat feitlik elke ATKV-lid een kon bekom. “Mense wat voorheen slegs van ’n vakansie aan die kus kon droom, en in wie se gesig die hoteldeur dikwels toegemaak is, was van toe af in staat gestel om eienaars van strandhuise te word. So het Hartenbos die spoorwegman ’n gevoel van gelykwaardigheid gegee.